Morgunblaðið - 23.11.1999, Blaðsíða 2

2 B ÞRIÐJUDAGUR 23. NÓVEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Hetjan og höfundurínn. Að mati
Jóns Karls tók höfundurinn við af
hetjum fornsagnanna sem tákn-
mynd fornrar menningarlegrar
gullaldar og fyrirmynd menningar-
lífs í samtímanum. Höfundurinn
verður eins konar sameiningartákn
þjóðarinnar,_ ímynd alls hins besta
sem hún á. I stað fyllibyttunnar og
skýjaglópsins er komin heilbrigð
fyrirmynd framfarasamfélagsins.
En hvað hefur gerst eftir Hall-
dór? Nú þegar hefur nálægðin sem
aðgangsharka nútímafjölmiðlunar
skapar flysjað glansinn utan af höf-
undinum, það er engin mýstík yfír
honum lengur. Það er heldur eng-
innglæsileiki yfir höfundinum,
hann er ekki sjálfstæður heims-
maður eins og Laxness heldur op-
inber starfsmaður. Jónas lifði fyrir
skáldskapinn, Laxness lifði líka af
honum, höfundur dagsins reynir
einungis að lifa af. Hann er einn af
okkur, jónsi jóns. Hann er ekki Við-
burður, hann er ekki Saga, hann er
í mesta lagi ein af fréttunum í
Sjónvarpinu eða á Stöð 2.
Um leið og þessi róttæka afhelg-
un á ímynd höfundaiins hefur átt
sér stað hefur gildi hans í bók-
menntunum breyst. Hann er ekki
lengur upphafsmaður nema ef til
vill í þeim skilningi að hann byrjar
eitthvað, kemur einhverju ferli af
stað. Gildi hans er orðið hið sama
og túlkandans eða fræðimannsins.
Þekking og menntun eru nú helstu
dyggðir höfundarins, hann þarf að
kunna skil á því efni sem hann vinn-
ur með, þeirri hefð sem hann skrif-
ar inn í. Gildi verka hans fer eftir
því hversu frjóum samræðum hann
er í við eldri texta, hvort hann kann
að nota þá, vitna í þá. Bókmenntir
samtímans fjalla um bókmenntir og
höfundurinn hefur vaxið saman við
fræðimanninn.
Bókmenntir samtímans eru
orðnar að opnu kerfí eins og franski
táknfræðingurinn Roland Barthes
talaði um en það var einmitt hann
sem lýsti yfir dauða höfundarins
fyrir þrjátíu og einu ári. Bókmenn-
timar gerast á opnu svæði þar sem
textar fléttast saman og mynda ósl-
itinn vef. Á þessu opna svæði leikur
túlkandinn lausum hala en höfund-
urinn eins og við þekktum hann
hefur misst hlutverk sitt. Allt bend-
ir til þess að hann muni svo endan-
lega leysast upp í táknabunum og
sagnageri margmiðlunarinnar þar
sem einn túlkandinn er í gagnvir-
kum tengslum við annan, þar sem
textinn á sér ekkert upphaf og eng-
an endi.
Hinsta andvarpið
Það líður að hinsta andvarpi höf-
undarins, hugtaks sem hefur
drottnað yfir bókmenntunum síð-
astliðnar tvær aldir. Fyrr en varir
mun sennilega koma önnur klausa í
stað þeirrar sem nú stendur ásamt
bókfræðiupplýsingum gegnt titils-
íðu í hverri bók. Hún gæti hljómað
eitthvað á þessa leið:
Þessi texti er öllum opinn til
notkunar. Öllum afritunum, túlkun-
um og umritunum af öðru tagi er
fagnað með kærri þökk fyrir afnot
afhefðinni sem byggt vará.
Á leiksviði
stj órnmálanna
BÆKUR
E n il n r m i n n i n g a r
STEINGRÍMUR HER-
MANNSSON
Ævisaga II. Höf. Dagur B. Egg-
ertsson. 380 bls. Vaka-Helgafell.
Prentun: Oddi hf. Reykjavík, 1999.
SAGAN hefst þegar Steingrím-
ur er að stíga sín fyrstu skref inn á
vettvang stjórnmálanna. Varaþing-
maður fyrir Vestfirði var hann
kjörtímabilið 1967-71 en kosinn á
þing fyrir sama kjördæmi frá og
með árinu 1971. Pólitíkin var hon-
um þó hvergi framandi. Hann var
alinn upp „við skráargat stjórnmál-
anna“ eins og hann kemst að orði
sjálfur og vissi því mætavel að
hverju hann gekk. Honum þótti
þingflokkurinn gamaldags og svifa-
seinn. Meðalaldur var hár, tæplega
sextíu ár. Og allt kariar! Sjálfur
var hann í tölu hinna yngri, kominn
á fimmtugsaldur. í raun var hann
að taka við af föður sínum sem ver-
ið hafði þingmaður Strandamanna
og síðar Vestfjarða eftir að kjör-
dæmin voru stækkuð. En bak-
grunnur Steingríms var allt annar.
Faðir hans var fæddur og upp al-
inn í sveit og sama máli gegndi um
aðra þingmenn flokksins. Þeir voru
dreifbýlismenn og þekktu náið að-
stæður fólksins í þessum fámennu
kjördæmum. Steingrímur var hins
vegar dæmigerður borgarbúi, alinn
upp í Reykjavik, menntaður í
Bandaríkjunum. I Strandasýslu og
á Vestfjörðum - í kjörlendi ein-
búanna - bjó margur enn á forna
vísu. Þingmannsefnið átti því
margt ólært um mannlífið þar um
slóðir. En Steingiimur sneri sér að
þingmennskunni eins og hverju
öðru viðfangsefni sem leysa þyrfti,
þaulskipulagði vinnu sína, skrifaði
hjá sér allar heimsóknir og öll sam-
töl og gat því tekið upp þráðinn
þegar hann fór um kjördæmið síð-
ar og hitti sama fólkið. Fyrst þurfti
hann að sýna sig, koma við í hveiju
þorpi og knýja dyra á hverjum bæ.
Engu breytti hvort þar væru fyrir
flokksmenn eða andstæðingar. Og
hvarvetna varð hann að þiggja
veitingar. Framboðsferðunum
fylgdi óhófleg kaffidrykkja.
Mikil gerjun var í pólitíkinni um
þessar mundir og óróleiki í land-
inu. Námsmannahreyfingarnar
fóru mikinn. Ungir menn á frama-
braut heimtuðu sinn skerf, en
margir þeirra gengu til liðs við
Framsóknarflokkinn. Þeir vildu
breyta flokknum úr hægfara mið-
flokki í róttækan vinstri flokk með
sameiningu við aðra vinstri flokka
fyrir augum.Ólafur Ragnar Gríms-
son er sérstaklega nefndur í því
sambandi. Steingrímur kveður
Eystein Jónsson hafa laðað þessa
ungu og upprennandi áhrifamenn
að flokknum meðan hann var for-
maður. Ólafur Jóhannesson, sem
tók við formennskunni 1968, hafi
brugðist þveröfugt við. Til að
mynda hafi hann ekki getað hugsað
sér að Ólafur Ragnar kæmist til
áhrifa í flokknum. „Þetta taldi ég
vera lítil klókindi nema fyrir Ólafi
hafi beinlínis vakað að hrekja Ólaf
Ragnar og róttæklingana úr
flokknum," segir Steingrímur.
Og fleira bar til nýlundu á leiksv-
iði stjórnmálanna. Sjónvarpið var
komið til skjalanna, áhrifamesti
fjölmiðillinn. Gamlir þingmenn
kunnu misjafnlega á þetta tæki og
rifjar Steingrímur upp minnisstæð
dæmi þess. Sjálfur setti hann sér
höfuðreglu sem átti eftir að nýtast
honum vel: „Sá sem ætlar að koma
vel fyrir í sjónvarpi verður að byrja
á því að gleyma að hann sé í sjón-
varpi.“
Gagnger umskipti urðu með
kosningunum 1971. Viðreisnar-
stjórnin féll eftir áratugar setu.
Róttæk vinstri stjórn með allt önn-
ur sjónarmið og andstæð markmið
settist að völdum. Langmesta at-
hygli vakti sú ákvörðun hennar að
segja upp varnarsamningnum og
láta herinn fara. Sumir fögnuðu.
Aðra setti hljóða.
Er þá ótalin holskeflan mesta
sem yfir sögumann dundi um þetta
leyti, grænu bauna málið svo kall-
aða. En það bar að rétt fyrir kosn-
ingarnar þetta umrædda ár. Upp-
haf þess var að Þorsteinn
Sæmundsson skrifaði í Morgun-
blaðið nokkrar greinar þar sem
hann fór ofan í reikninga Rann-
sóknarráðs ríkisins og bar á for-
stjórann Steingrím að hann hefði
látið ráðið greiða ýmsa persónu-
lega reikninga sína sem Þorsteinn
tilgreindi. Steing-
rimur segir rétti-
lega að „aldrei hafi
fyrnst fyllilega yfir
þetta mál“; telur sig
því verða að rekja
gang þess og til-
drög nú og útskýra
hvemig allt var
raunveralega í pott-
inn búið. Ef rétt er
skilið ber hann ekki
brigður á að tölur
þær, sem Þorsteinn
tiltók, séu í sjálfu
sér réttar. Hins
vegar hafi „óná-
kvæmni bókarans
hjá Rannsóknar-
ráði“, eins og hann orðar það, gefið
ófullkomna eða villandi hugmynd
um útgjöld og reikninga. Allt hafi
verið þarna með felldu þótt annað
hafi getað virst á pappírnum, fljótt
á litið. Það bætti ekki aðstöðu
sögumanns til að sópa þessu frá sér
að hann var gróflega fjárþurfi um
þessar mundir; varð í raun að velta
fyrir sér hverri krónu þar sem
hann hafði fyrir tveim heimilum að
sjá. Fyrri kona hans í Bandaríkj-
unum stefndi honum til að fá stór-
hækkaðar meðlagsgreiðslur með
börnum þeirra þar sem hann væri
nú orðinn „öldungadeildarþing-
maður“. Og hafði sitt fram.
Eftir að Steingrímur var sestur
á þing tók við þetta venjulega ferli
með framboði á fjögra ára fresti,
kosningum, stjórnarmyndunum,
ráðherradómi og flokksfor-
mennsku. Allt vannst þetta með
tímanum og hægðinni, jafnt með
kappi og forsjá. Skilja má að það
hafi valdið honum vonbrigðum að
hann varð ekki ráðherra þegar í
stjórn Geirs Hallgiímssonar 1974.
Beinast hefði legið við að hann
tæki að sér menntamálin. En bóndi
austan úr Mjóafirði, hvers manns
hugljúfi sem engan átti öfundar-
manninn, hreppti stólinn. Árið
1978 settist Steingrímur loks í ráð-
herrastól, varð landbúnaðarráð-
herra og ennfremur dóms- og
kirkjumálaráðherra í stjóm Olafs
Jóhannessonar. Hvorugan síðar
nefnda málaflokkinn taldi hann
vera á sviði verkfræðings. Hið síða-
stalda kom honum þó mest á óvart.
Enginn hafði spurt hann hvort
hann tryði á guð! Þannig er ekki
spurt í pólitíkinni. En endurminn-
ingin um ráðherradóm þennan
verður Steingrími tilefni til að gera
þessa trúarjátningu þegar hann nú
lítur yfir farinn veg:
„Áður trúði ég á Guð því ég
treysti mér ekki til að útiloka að
æðra máttarvald væri til. Með al-
drinum hef ég færst nær hug-
myndinni um skapara, hvaða nafni
sem hann nefnist. Þegar öllu er á
botninn hvolft má þó kannski segja
að ég hafi verkfræðilega afstöðu til
trúarinnar. Hún tekur við þar sem
skýi'ingum vísindanna sleppir."
Sem dómsmálaráðhen-a lét
Steingrímur það verða sitt fyrsta
verk að líta inn hjá lögreglunni í
Reykjavík. „Þegar ég heilsaði upp
á starfsmennina í afgreiðslunni,“
segir hann, „var mér réttur sektar-
miði fyi'ir of hraðan akstur frá því í
vikunni áður. Eg greiddi sektina á
staðnum og höfðu viðstaddir gam-
an af.“
Söguleg var líka stjórnarmynd-
un Gunnars Thoroddsens árið
1980, en Steingrími voru þá falin
sjávarútvegs- og samgöngumál.
Steingrímur fer næsta lofsamleg-
um orðum um Gunnar, hæfileika
hans, dómgreind og framkomu.
Hann minnir og á að Gunnar hafi
verið „yngsti maðurinn sem ennþá
hefur verið kosinn til setu á Alþingi
Islendinga. Enginn hefur heldur
verið eldri í forsætisráðherrastóli."
En erfiðasta málið á stjórnmála-
ferli sínum kveður Steingrímur
hafa verið kjördæmabreytinguna á
níunda áratugnum sem rýrði stór-
lega hlut dreifbýlisins og þar með
Framsóknarflokksins. Þar sem
Framsóknarflokkurinn var - hefð
og uppruna samkvæmt - bænda-
flokkur og bændum fækkaði jafnt
og þétt taldi Steingrímur að flokk-
urinn yrði að eflast í þéttbýlinu. Að
öðrum kosti ætti hann ekki framtíð
fyrir sér. Enda treysti hann sér
ekki til að standa einn á móti hinni
breyttu kjördæmaskipan.
Helsta einkenni þessarar Steing-
ríms sögu er - ef hún er borin sam-
an við aðrar endurminningar
stjórnmálamanna sem út hafa
komið á undanförnum árum -
hversu mannlega þættinum er gef-
ið mikið rúm í frásögninni. Þurr
upptalning á fundasetum og papp-
írsgögnum, ræðum og þingsálykt-
unartillögum, íþyngja ekki lesa-
ndanum. Hvar sem Steingrímur
fer deilir hann kjörum með fólki.
Mannlýsingar hans era með ágæt-
um.
Má þá síst gleyma hlut höfund-
arins. Dagur B. Eggertsson er ekki
blaðamaður eða rithöfundur eins
og ætla mætti. Hann er nýútskrif-
aður læknir. Þessi frumraun hans á
sviði ritlistarinnar hlýtur því að
teljast athyglisverð og í raun og
veru glæsileg. Eftirmáli hans
mætti og verða leiðarvísir hverjum
þeim sem hér eftir tekst á hendur
að skrásetja sögu stjórnmála-
manns.
Erlendur Jónsson
Snorra-Edda
BÆKUR
I! a r n a b « k
FERÐ EIRÍKS TIL
ÁSGARÐS
eftir Lars-Henrik Olsen í þýðingu
Guðlaugs Richter. Myndir: Erik
Iljorth Nielsen. Mál og menning,
178 bls.
RÚMLEGA tveim öldum eftir að
Þorgeir nokkur skreið undan feldi
og sagði að sennilega yæri bezt að
hafa einn sið í einu landi, setti
Snorri Sturluson saman bók sem
hét, og heitir enn, Edda. Þó ætlan
Snorra hafi án efa verið sú að rita
„kennslubók“ í skáldskaparfræðum
- nokkurs konar sýnisbók kenninga
og heita - er hún grundvallarheim:
ild um norræna goðafræði. I
kristnu landi varð hann að beita
brögðum við að koma þessu efni frá
sér, svo enginn færi nú að saka
hann um einhverja niðurrifsstarf-
semi eða guðlast. Þess vegna bjó
Snorri til ramma í samræðustíl;
Gylfi ræðir við Há, Jafnhá og Þriða
í Gylfaginningu og Ægir við Braga í
Skáldskaparmálum.
1986 skrifaði Lars-Henrik Olsen
nokkuð langa sögu, Erik menn-
eskeson, hálfgerða nútímaútgáfu
Eddu. í íslenzkri þýðingu er sög-
unni skipt í tvo hluta.
Fyrri hlutinn, Ferð Eiríks til Ás-
garðs, er í raun kynning á norrænu
goðunum og sögnum af þeim. Farin
er sú leið að Þór kemur til Jarðar, í
þrumuveðri að sjálfsögðu, nær í
Eirík, 13 ára,borgarbarn nútímans,
og flytur til Ásgarðs. Á leiðinni seg-
ir Þór Eiríki frá upphafi heimsins;
ginnungagapi, Ými, Auðhumlu
o.s.frv. Þegar til Ásgarðs kemur er
greinilegt að þar er eitthvað að. Við
enda Bifrastar tekur á móti þeim
peðdrukkið gamalmenni með lúður
og ekki er ástandið skárra í Valhöll.
Astæðan:
Iðunn og eplin eru horfin. Elli er
komin.
Hlutverk Eiríks er að finna Ið-
unni og eplin sem hún gætir.
Höfundur býr í sjálfu sér til nýja
sögu, mitt á milli hetju- og goða-
sagna, til að kynna atburði sem
segir frá í eldri sögnum. Þeir eru
sagðir af þeim sem þá upplifðu eða
standa þeim nálægt. Þannig segir
Þráður, dóttir Þórs, Eiríki frá þeg-
ar faðir sinn veiddi Miðgarðsorm á
línu og Þór segir honum hvernig
hann endurheimti Mjölni frá Þrym
- sögu sem ég hefði haldið að hann
vildi aldrei þurfa að rifja upp.
Með því að senda Eirík í þjálfun-
arbúðir til Ulls, sonar Sifjar, gefst
höfundi tími til að segja frá ásunum
og þeirra högum frá fyrstu hendi.
T.a.m. sleppa Eiríkur og Ullur
naumlega undan Miðgarðsormi
þegar þeir fara að sigla á Skíð-
blaðni Freys.
Þegar rætur efnisins ná svo langt
aftur sem raun er í þessu tilviki - í
norræna goðafræði - gæti verið
freistandi að reyna að skrúfa málið
upp í einhverja fyrnsku; vegna þess
að þannig eru kviðurnar. Sagan um
Eirík er blessunarlega laus við það,
nema hvað á blaðsíðum 53 og 54 er
Oðni og Þór lagður þvílíkur leir í
munn að jaðrar við goðgá. Þar eiga
sennilega að vera einhvers konar
Eddukvæði en hver háttur þeirra á
að vera hef ég ekki hugmynd um.
Sagan er vel þýdd af Guðlaugu
Richter. Gaman þótti mér að sjá
sögnina ,,nenna“ notaða á sama
hátt og í Islendingasögunum, og að
,jörð“ var skrifað með litlu joði í
merkingunni ,jarðvegur“ eða
„land“ en með stóra (Jörð) þegar
vísað var til plánetunnar eða
„m,annheima“.
I lok bókar, eftir mikil hátíðar-
höld í Valhöll, heldur Eiríkur loks
af stað. Hann er þó ekki sendur
einn í þá för. Þrúður Þórsdóttir fer
með honum og svo ekkert fari milli
mála hver leggja traust sitt á hann
- goðin öll - er þonum gefinn hníf-
ur, smíðaður af ívaldasonum, þeirr-
ar náttúra að hann stækkar við
hættur og einnig í samræmi við
mátt andstæðingsins. Hvernig
þeim vegnar í þeirri för segir í
seinni hlutanum, Ferð Eiríks til
Jötunheima.
Vituð ér enn - eða hvat?
Heimir Viðarsson