Morgunblaðið - 23.11.1999, Blaðsíða 3

MDRGWNBLAÖIÍ)
BÆKUR
S-IMÐJ.UUAGUIL 23..NÓVE M»EIi A99.9 B 3
Utan við efnið
Linn Ullmann
BÆKUR
I>ýdd skáldsaga
ÁÐUR EN ÞÚ SOFNAR
eftir Linn Ullmann. Solveig Brynja
Grétarsdóttir þýddi. Prentvinnsla
Oddi. Mál og menning 1999.
LINN Ullmann er ungur norsk-
ur rithöfundur sem orðið hefur
heimskunn fyrir fyrstu skáldsögu
sína, Aður en þú sofnar. Aður var
Ullmann þekkt meðal bókmennta-
fólks á Norðurlöndum fyrir bók-
menntagagmýni og menningar-
blaðamennsku en hún er
lausamaður hjá norska blaðinu
Dagbladet.
IM ber ekki að leyna að uppruni
hennar, en hún er dóttir Ingmars
Bergman og Liv Ullmann, beindi
augum margra að henni.
Aður en þú sofnar er viðamikil
skáldsaga, fjölskyldusaga sem ger-
ist í senn í Noregi og Bandaríkjun-
um. Sagan snýst að stórum hluta
um brúðkaup.
Það er þó ekki brúðkaupið sjálft
BÆKUR
Kennslubók
BÓKASTOÐ
Ágrip af íslenskri bókmenntasögu
eftir Kristján Eiríksson og Sigur-
borgu Hilmarsdóttur. 119 bls. Iðnú.
Reykjavík, 1999.
í KENNSLUBÓK á að standa
hvaðeina sem nemanda er ætlað að
nema. En ekkert fram yfir það.
Kennslubók þarf að vera sjálfri sér
samkvæm. Textinn þarf að vera
skýr og skiljanlegur og laus við út-
úrdúra og málalengingar.
Þetta ágrip af íslenskri bók-
menntasögu er mestanpart stutt
og gagnort. Það kann að vera ótví-
ræður kostur, allt eftir því hlut-
verki sem því er ætlað að gegna.
Bókmenntasaga verður aldrei bók-
menntum æðri. Lestur þeirra
sjálfra verður einatt meginmar-
kmiðið. Höfundarnir segjast ekki
hafa hirt um „að rekja hér kenn-
ingar um bókmenntir og lítið sem
ekkert fjallað um æviatriði höf-
unda“. Af sjálfu leiðir. Þess háttar
mundi hvergi rúmast í svo stuttu
ágripi. Samt er allnokkuð tekið
upp úr textum þeim sem um er
fjallað, einkum kveðskaparkyns.
Markmiðið er þó sýnilega að segja
sögu bókmenntanna og varpa Ijósi
á megineinkenni þeirra á hverjum
tíma. Leitast er við að skoða sög-
una í alþjóðlegu samhengi, minna
lagt upp úr rótgrónum, þjóðlegum
viðhorfum. Þannig er nokkurn
veginn jafnmikið sagt frá riddara-
sögum sem Islendingasögunum
enda þótt hinar fyrrtöldu séu mest
erlendar, bæði að efni og uppruna;
þýddar eða endursagðar. Margar
bárust þær frá Frakklandi. Því er
þarna greint frá miðaldaskáldun-
um frönsku, Chrétien de Troyes,
Marie de France og Tómasi þeim
sem Frakkar segja að verið hafi
anglo-normand.
Kaflar þeir, þar sem sagt er frá
fornum kveðskap, em yfir heildina
litið ítarlegri en hinir sem fjalla um
lausa málið. Bragarháttum er
meðal annars lýst sem er bæði gott
og gagnlegt. Síðari alda kveðskap
eru iakari skil gerð. Um rímna-
kveðskapinn segir meðal annars að
hann hafi verið „eins konar andleg
leikfimi fremur en skáldskapur en
vissulega má alltaf finna einstaka
góðar vísur í rímum“. Hið rétta er
- hvað sem líður andlegri leikfimi
og skáldskapargildi - að rímurnar
voru sinnar tíðar skemmtiefni og
metnar samkvæmt því. Skáldamál-
ið þágu þær frá dróttkvæðunum en
léttleikann frá sagnadönsunum.
Þarna eru ártöl spöruð, staða-
nöfn sömuleiðis. Nokkurrar
ósamkvæmni gætir þó í hvoru
sem verður aðalatriði frásagnar-
innar heldur þankar, gerðir og
ýmsir útúrdúrar.
Segja má að sagan gerist utan við
efnið hvað þetta varðar sem merkir
þó ekki að ætlunarverk höfundar
fari að neinu leyti forgörðum. Eins
og norskur gagnrýnandi hefur bent
á eru það einmitt hin kátlegu atvik,
næstum súrrealísk á köflum sem
gæða söguna áleitnu lífi.
Linn Ullmann er ekki hefðbund-
in nema að því leyti að hún virðist
hafa áhuga á að segja sögu. Hæfir
það ekki skáldsagnahöfundi?
Snarhringlandi
galin
Karin Blom, aðalsöguhetjan í Áð-
ur en þú sofnar, er harðsoðin og
engin venjuleg kona. Fjölskylda
hennar er að litlu leyti venjuleg og
gildir það ekki síst um móðurina.
Þótt hún sé undarleg og mótsagna-
kennd vilja dætur hennar ekki
skipta á henni og annarri:
„Anni er það sem kallað er ómót-
stæðileg kona. Karlmenn segja það
yfirleitt við hana. Anni varð hvorki
fræg né dýrkuð, Federico Fellini
kom ekki til Þándheims að sækja
tveggja. Fæðingar- og dánarárs
höfunda er alla jafna getið innan
sviga, þó ekki alltaf. Til undan-
tekninga telst það sem segir um
Einar í Eydölum að hann hafi ver-
ið fæddur „á Hrauni í Aðalreykja-
dal 1538“. Dánarárs hans er ekki
getið. Samtímaskáldið, Hallgrímur
Pétursson, fæddist á Hólum í
Hjaltadal eða nágrenni. En þess er
að engu getið; fæðingar- og dánar-
ár innan sviga. Uppvöxtur sálma-
skáldsins á biskups- og skólasetr-
inu kann þó að hafa mótað hann
nokkuð og þar með haft áhrif á
kveðskap hans og yrkisefni.
Síðustu kaflar bókarinnar eru
sýnilega hraðunnari. Sums staðar
hefði mátt vanda stílinn betur. Til
dæmis kemur dýrka og dýrkun
þrisvar fyrir í stuttri grein um
upphaf rómantísku stefnunnar.
Um Bessastaðaskóla er sagt að
hann hafí verið „mesta menningar-
stofnun landsins". Af orðalaginu
mætti ætla að hér hafi verið að
minnsta kosti fáeinar slíkar. En
því fór auðvitað fjarri. Bessastaða-
skóli var eina skólastofnun lands-
ins því einkaskólar presta gátu
tæplega kallast stofnanir. Kirkjan
var auðvitað menningarstofnun.
Upptalið! Kvæði eftir Heine, sem
Jónas þýddi, heitir ekki Stóð ég úti
í tunglsljósi. Það heitir Álfareiðin.
Og kvæði Davíðs heita ekki Vertu
hjá mér Dísa og Snert hörpu mína
himinborna dís. Þau heita Dalakof-
inn og Kvæðið um fuglana. Fleiri
kvæði eru nefnd eftir upphafi, ekki
heiti. Sagt er að Grímur Thomsen,
Benedikt Gröndal og Steingrímur
Thorsteinsson hafi verið „yfir-
stéttarbörn". Hvað er yfirstétt?
Embættis- og valdastétt? Stór-
eignastétt? Eða hvort tveggja?
Gröndal var sonur rektors, Steing-
rímur amtmannssonur, satt er það.
En Þorgrímur, faðir Gríms, var nú
bara réttur og sléttur iðnaðarmað-
ur og skólaráðsmaður. Þótt hann
væri þokkalega efnaður á sinnar
tíðar mælikvarða var ríkidæmið
ekki meira en svo að Grími tókst
að sóa því mestöllu á námsárunum
í Höfn.
Endurtekningar eru alltíðar.
Nafn Gröndals er tvítekið skálet-
rað og fæðingar og dánarárs getið
á báðum stöðum. Það getur valdið
hana, Ameríkuförin lét á sér
standa. En hún var alveg jafn ómót-
stæðileg fyrir því. Óhamingjusöm,
já. Bitur, já. Full, já. Snarhring-
landi galin, já. En ómótstæðileg.
Það getur enginn frá henni tekið.“
Karin Blom líkist móður sinni.
En að því leyti er hún ólík henni að
hún hefur frumkvæði. Ekki síst
gildir það um samskipti hennar við
karlmenn. Hún bíður ekki eftir að
þeir hrósi henni heldur fangar hún
ruglingi, sérstaklega vegna þess
að hann er í fyrra skiptið nefndur
aðeins Benedikt Gröndal en í síð-
ara skiptið Benedikt Sveinbjarnar-
son Gröndal. Ófróður getur haldið
að um alnafna tvo sé að ræða. I
kaflanum um þjóðsögur eru höfð
mörg orð um álfasögur. Meðal
annars stendur þetta: „Þar koma
víða fram hugmyndir þjóðar sem
lifði við skort á flestum veraldleg-
um gæðum en huggaði sig við trú á
það að í hólnum eða steininum í
túnfætinum væri annað og betra
líf.“ Þetta er hæpið að því leyti að á
19. öld var verulega tekið að draga
úr álfatrú. Huldufólkstrúin stóð
dýpri rótum. En útilegumanna-
trúin orkaði enn sterkt á þjóðina -
þá sem aldrei fyrr. Svo lifandi var
útilegumannatrúin að jafnvel
lærðir deildu um það í blöðum
hvort útilegumannabyggðir leynd-
ust í raun og veru í skjólsælum döl-
um inni á hálendi landsins. Þar var
hillingalandið sem horft var til
með glýju í augum og hvergi ófyr-
irsynju að Matthías nefndi leikrit
sitt Utilegumennina.
í örstuttri grein um alþýðukveð-
skap eru jjeir nefndir í sömu and-
rá, Páll Ólafsson og Símon Dala-
skáld. Það verður að teljast aldeilis
fráleitt með fullri virðingu fyrir
vísnasmíð Símonar. Páll Ölafsson
var nær því að kallast þjóðskáld.
í kaflanum Upphaf leikritunar
segir meðal annars: „Leikritið,
Útilegumennina, samdi Matthías
Jochumsson fyrir Herranótt
Lærða skólans í Reykjavík 1864.“
Við þetta er að minnsta kosti
tvennt að athuga. Fyrst ártalið.
Leikritið var ekki samið 1864 enda
var Matthías þá horfinn úr skóla,
útskrifaður 1863. Leikritið samdi
hann í jólaleyfinu 1861. Það var svo
fært upp eftir áramótin, það er að
segja snemma árs 1862. Ártalið
1864 kann að hafa þvælst þarna
fyrir af því að það ár var leikritið
fyrst gefið út á prenti. Svo er það
Herranóttin sem skólapiltar héldu
í Skálholtsskóla og Hólavallaskóla.
Hún var engin leiklistarhátíð held-
ur ærslaskemmtun enda þótt leik-
þættir væru samdir af því tilefni
undir lokin. Með 19. öldinni lagðist
þessi skemmtun niður og orðið féll
í gleymsku þar til nemendur
þá sjálf. Ein helsta veiðisagan
tengist brúðkaupinu en í því
kemur Karin auga á mann
sem hún telur hentugt fórnar-
lamb. Frásögnin af þeim sam-
drætti er á við kvikmynd með
afdrifaríkum þræði, en vel að
merkja kemst engin við-
kvæmni að hjá Linn Ullmann.
Allt hjá henni er beygt undir
óskráðar reglur kaldhæðninn-
ar.
Linn eyðir mesta púðrinu í
brúðkaupið í ágúst 1990.
Margt annað er í anda stuttra
svipmynda og hugleiðinga um
tímann sem líður hratt.
Hvernig skipt er oft um sög-
usvið veldur því að sagan öðl-
ast vídd sem þó er ekki á
kostnað hins listræna. Ull-
mann er skáldsagnahöfundur
sem byggir vel og vinnur úr
því sem hún fjallar um og
hrærir upp í. Hraðinn er meiri í
Ameríkuumfjölluninni, þar er
tíðarandinn nærgöngulli.
Áður en þú sofnar hefur ýmsa
góða kosti skáldsögu, er í senn á
ýmsum kunnum nótum og líka
nægilega djai-fleg til að höfða til
kröfuharðra lesenda.
Þýðingin er að flestu leyti vel af
hendi leyst.
Jóhann Hjálmarsson
Menntaskólans í Reykjavík tóku
það upp fyrir nokkrum áratugum.
„Sannleikurinn er sá, að orðið
Herranótt var aldrei notað á 19.
öld,“ segir Heimir Þorleifsson í
Sögu Reykjavíkurskóla (II., bls.
155).
Minnst er á Taine hinn franska
og lykilatriði þau sem hann setti
fram, la race, le milieu, le moment.
Síðasta orðið er ranglega ritað
movement.
í kaflanum Nýrómantíkin segir
að Einar Benediktsson hafi ort í
anda þeirrar stefnu. Sú fullyrðing
gefur ófullnægjandi og vafasama
hugmynd um skáldskap Einars.
Hann átti sér eindregið upphaf í
raunsæisstefnunni. Síðar gerðist
Einar að sönnu fráhverfur þeirri
stefnu og fór eigin leiðir. En það er
annað mál.
Síðustu kaflar bókarinnar mega
kallast frjálslegar hugleiðingar
fremur en saga. Svo er að sjá sem
þar sé mest tilviljunum háð hvaða
nöfn og ártöl eru tínd til og hver
ekki. Og fleira ber at athuga. Um
Halldór Laxness segir meðal ann-
ars: „Þegar Halldór skrifaði Vefar-
ann var hann katólskrar trúar og
sér hennar einnig mjög stað í sög-
unni. En tveimur árum síðar sendi
hann frá sér ritgerðasafnið Al-
þýðubókina sem boðar íslending-
um marxískar hugmyndir.“ Þessi
orð eru villandi. Hæpið er að segja
að Laxness hafi verið að boða
marxisma, samanber orð hans
sjálfs hálfum öðrum áratug síðar:
„Alþýðubókin er ekki sósíalistískt
rit nema að því er til tekur nokk-
urra grundvallarsjónarmiða." Get-
ið er fáeinna bóka Þórbergs Þórð-
arsonar. Ekki er Ævisaga Árna
prófasts þórarinssonar þeirra á
meðal. Hún er þó tvímælalaust
mesta verk Þórbergs og langtum
merkilegri en t.d. Sálmurinn um
blómið sem nefnd er. í kaflanum
Tímabilið 1930-1970 er fjallað um
skáldsögur, ljóðlist og ævisögur en
ekki um leikritun. Meðal höfunda,
sem hátt bar á sinni tíð en ekki eru
nefndir í bókinni, má nefna Guð-
mund Friðjónsson, Þóri Bergsson,
Jakob Thorarensen, Sigurð Nor-
dal, Guðmund G. Hagalín, Krist-
mann Guðmundsson, Magnús Ás-
geirsson og Guðmund Daníelsson.
I bókarlok er svo ritaskrá, tvær
síður. Ekki eru rit Hermanns Páls-
sonar þar á meðal. Nafnaskrá er
engin.
Umbrot og prentun mætti hvort
tveggja vera betra. Letrið, sem er
grannt, væri skýrara ef meira væri
borið í svertuna. Lesmálið nær
óþægilega langt inn í kjölinn auk
þess sem lesmálsfletirnir eru sums
staðar áberandi skakkir á síðun-
um.
Erlendur Jónsson
Nýjar bækur
• SÍMON og
eikurnar er eftir
sænska rithöf-
undinn Mari-
anne Fredriks-
son í þýðingu
Sigrúnar Ast-
ríðar Eiríks-
dóttur.
í bókinni seg-
ir frá Símoni,
venjulegum
dreng sem elst upp í Svíþjóð.
Hann kemst að því að hann er
ættleiddur og við það tekur ver-
öld hans gagngerum breytingum.
I fréttatilkynningu segir m.a.:
„Símon og eikurnar er í senn
þroskasaga ungs manns, saga lit-
ríkrar fjölskyldu og saga um
óvenjulega vináttu. Þegar sak-
leysi æskunnar er að baki verður
Símon að hefja leit að sjálfum
sér, leit sem bæði getur bjargað
honum og steypt í glötun.“
Á síðastliðnu ári kom út
skáldsagan Anna, Hanna og Jó-
hanna eftir Marianne.
Útgefandi er Vaka-Helgafell.
Bókin er 404 bls., grentuð í Odda
hf. Ragnar Helgi Ólafsson hann-
aði bókarkápu. Verð: 4.280 kr.
• VÍSKIBÖRN er eftir Jack
Erdmann og Larry Kearney í þýð-
ingu Ingva Þórs Kormákssonar.
Bókin lýsir ævi þess fyrrnefnda
frá barnæsku til fjörutíu og fimm
ára aldurs. Jack Erdmann ólst upp
við alkohólískt fjölskyldumynstur
og sem ofdrykkjumaður sjálfur
lifði hann í afneitun og sjálfsblekk-
ingu árum saman. Bókin er af-
dráttarlaus sjálfskrufning, háalv-
arleg og fyndin um leið, segir í
fréttatilkynningu. Ævi Jack er
nánast eins og ferð til heljar og
heim aftur.
Inngangsorð eru eftir Þórarin
Tyrfingsson.
Útgefandi er bókaforlagið Svava
í Reykjavík. Bókin er277 bls. og
kostar2.700 kr.
• VÍSNA-
BÓK bamanna -
Gæsamömmu-
bók er í endur-
sögn Böðvars
Guðmundsson-
ar.
Vísurnar eru
rúmlega 100,
m.a. Anna er enn
í fýlu, Boggi
poggi, Prakkar-
inn sá, Fúsi heimski, Geiri græni
og Villi væni. I bókinni eru meira
en 200 litmyndir og teikningar.
Útgefandi erSetberg. Bókin er
120 bls. Verð: 1.368 kr.
• GÓÐA nótt, góðu vinir og Matti í
sveit eru harðspjaldabækur fyrir
yngstu börnin og hefur Stefán Júl-
íusson þýtt textann.
Fylgst er með Viktor sem á að
fara að sofa. En fyrst stansar hann
smástund hjá dótinu sínu, burstar
tennumar, sest á koppinn, skoðar
litabók og loks - loks sofnar Viktor.
Matti er gestur á sveitabænum.
Þar kynnist hann mörgum dýrum
og fær að hjálpa til á bænum. Hann
sækir egg í hænsnakofann, rekur
Búkollu í haga og rekur hana heim
og gefur grísunum og finnur lamb
sem hafði týnst.
Útgefandi erSetberg. Bækurnar
eru 10 síður, prentaðar í Kína.
Verð: 568 kr. hvor bók.
• PÉTUR Pan er eftir J.M.
Barrie í endursögn Edith Lowe.
Stefán Júhusson íslenskaði.
í bókinni segir af Pétri Pan sem
er stæltur strákur. Hann átti
heima í Hvergilandi og kærði sig
ekkert um að verða fullorðinn.
Hann vai- ánægður með að vera
foringi margra stráka sem lenda í
ævintýrum. Pétur Pan gat flogið
eins og álfur.
I bókinni eru fjölmargar lit-
myndir.
Útgefandi erSetberg. Bókin er
32 bls. Bókin er unnin í Odda en
prentuðíSingapúr. Verð: 678 kr.
Til leiðbein-
ingar og
handleiðslu
Marianne
Fredriksson
Böðvar
Guðmundsson