Morgunblaðið - 23.11.1999, Blaðsíða 1

Ævisaga Steingríms/2 Linn Ullmann Bókastoó/3 ÓskarÁrni Jólanóttí Kolaportinu Teiturtímaflakkari/4
Silja Svanasöngur ritstjórnarinnar/5 lllmenni Ævintýri Eldgos/6 Meistarar Litfögur skeyti/7 Síöasti útlaginn
látinn/ Stórvirki Thomasar Mann/8

MENNING
LISTIR
ÞIÓÐFRÆÐI
BÆKUR
PRENTSMIÐJA MORGUNBLAÐSINS
ÞRIÐJUDAGUR 23. NOVEMBER 1999
BLAÐ B
Hinsta andvarp
höfundarins
Hugmyndin um höfundinn hefur drottnað yfír bók-
menntunum í tvö hundruð ár, Þröstur Helgason rekur
hvernig ímynd höfundarins hefur þróast frá Jonasi til
jónsa jóns og er nú smám saman að leysast upp í
sagnageri samtímans.
Morgunblaðið/Kristinn
Jónas Hallgrímsson er frummynd höfundarins hér á landi en ímyndin hefur breyst.
Jónas lifði fyrir skáldskapinn, Laxness lifði lfka af honum, höfundur dagsins reynir ein-
ungis að lifa af. Hann er opinber starfsmaður, einn af okkur, jónsi jóns.
BÓK þessa má ekki afrita rneð nein-
um hætti, svo sem með ljósmynd-
un, prentun, hljóðritun eða á annan
sambærilegan hátt, að hluta eða í
heild, án skriflegs leyfís höfundar og útgef-
anda.
Þessi klausa, sem stendur iðulega undir
bókfræðiupplýsingum gegnt titilsíðu í hverri
bók, er tímaskekkja. Það eru þrjátíu ár síðan
hugmyndin um að það stæði einn og óskiptur
höfundur á bak við hvert verk var lýst mark-
laus. Það er jafnlangt síðan hugmyndin um
verkið sem lokaða textaheild sem lyti eigin
innri lögmálum var sömuleiðis rifin til
grunna. A síðustu þrjátíu árum hafa menn
orðið þess æ betur áskynja að hver texti á sér
upptök í öðrum textum, er með öðrum orðum
samsettur úr eldri textum, túlkunum á þeim
og beinum og óbeinum tilvitnunum í þá.
Menn hafa sem sé komist að þeirri niður-
stöðu að hugmyndin um höfundinn, eins og
við höfum þekkt hana í tvö hundruð ár, sé
dauð. Nú er talið víst að það sem áður sýndist
algerlega nýtt og einstakt er í raun aðeins
endur-nýtt (endurtekið) efni eða í mesta lagi
frumleg túlkun. í lok annars árþúsunds eru
menn sem sé komnir aftur á upphafsreit, aft-
ur til Predikarans sem fullyrti að ekkert væri
nýtt undir sólinni.
Hugmyndin um höfundarrétt, sem klausan
hér að ofan byggist á, ætti sem sé að vera
faUin úr gildi þar eð hugmyndin um höfun-
dinn sem upphaf og miðju skáldskaparins er
liðin undir lok. Texti er ekki lengur afsprengi
tærs ímyndunarafls skáldsins og því hefur
það ekki lengur skýrt eignai'hald á honum.
Rómantísk upprunahugsun og þrá eftir heild
og samfellu í sköpunarverkum manna sem
guða stendur hins vegar í vegi fyrir því að
þessi hugsun verði ríkjandi, auk þeirrar
sterku ímyndar sem skapast hefur um höfun-
dinn í gegnum tíðina. Fréttir um dauða höf-
undarins fyrir þrjátíu árum voru því ýktar en
sé vegferð hans í ímyndarheimi fjölmiðlanna
undanfarin ár skoðuð kemur í ljós að skammt
er að bíða þess að hann gefi upp öndina end-
anlega. Við skulum skoða eilítið eðli höfund-
arins og stöðu í gegnum tíðina.
Eigin ásjóna
Hugmyndin um höfundinn er ein sú rót-
grónasta í bókmenntunum þó að hún sé ung.
Argentínski rithöfundurinn Jorge Luis Bor-
ges lýsir erkimynd hennar í bókinni The Al-
eph and Other Stories: 1933-1969:
Mér er sagt frá manni sem ætlar að búa til
mynd af alheiminum. Eftir margra ára vinnu
hefur hann þakið auðan vegg myndum ... en
uppgötvar á dauðastundinni að hann hefur
aðeins málað eitthvað sem líkist eigin ásjónu.
Borges segir að þetta kunni að eiga við um
allar bækur en eigi örugglega við um þessa.
Borges telur að ásjóna sín fléttist óhjá-
kvæmilega inn í textann sem hann skrifar.
Þetta er grundvöllur hins ævisögulega lestr-
ar þar sem gengið er út frá því að líf höfund-
arins sé lykillinn að túlkun verka hans og öf-
ugt. Þessi túlkunaraðferð er afkvæmi
hugmyndarinnar um höfundinn og hefur ver-
ið tíðkuð allt frá því á síðustu öld
Franski fræðimaðurinn Michel Foucault,
sem rannsakaði hugmyndina um höfundinn
gaumgæfilega, lýsti svipaðri skoðun og Bor-
ges í viðtali sem birtist í bókinni Death and
the Labyrinth: The World of Raymond Rous-
sel:
Ég tel að það sé árangursríkara að reyna
að átta sig á því að rithöfundur vinnur ekki
aðeins verk sitt í bókum súium, í því sem
hann birtir, heldur að meginverk hans sé,
þegar upp er staðið, hann sjálfur á meðan
hann skrifar bækur sínar... Verkið er meira
en bara verkið: sjálfsveran sem skrifar er
hlutiafþví.
Þessi orð leiða hugann að landa Foucaults,
rithöfundinum Marcel Proust og hinu risa-
vaxna verki hans, í leit að glötuðum tíma, þar
sem ætlunin var að færa lífið í orð, að gera líf-
ið og glataðan tíma þess að verki. Ritunar-
tími bókarinnar hefur hins vegar ekki átt
minni þátt í vinsældum hennar og stórfeng-
leika en sá tími sem Proust reyndi að endur-
skapa í henni; einangrun hans og ægilegt
heilsuleysi meðan á samningu verksins stóð
hefur orðið að óaðskiljanlegum hluta þess.
Foucault sagði á öðrum stað að lesandinn
gæti ekki losað sig við þessa miðju textans
sem höfundurinn er vegna þess að þá yrði
textinn aðeins eitt og eitt merkingarlaust orð
á stangli. Orð hans og Borgesar hér að ofan
gefa til kynna að það væri eitthvað miklu
meira en bara merkingin sem myndi glatast
ef höfundurinn hyrfi af sjónarsviði bókmenn-
tanna. Hvorki meira né minna en aðalpers-
óna bókmenntanna myndi fara forgörðum.
Frá Jónasi til jónsa jóns
A þessum tvö hundruð árum hefur ímynd
höfundarins tekið ákveðnum breytingum.
Hér á landi er Jónas Hallgrímsson frum-
myndin, listaskáldið góða sem skapaði af
djúpu innsæi og frumleika ódauðleg ljóð um
fegurðina, ástina, landið og tunguna sem
þjóðin hefur speglað sig í allt fram á þennan
dag. Jónas er táknmynd ímyndunarkrafts-
ins, upprunaleikans sem öll skáld hafa síðan
miðað sig við. Hann er líka erkimynd skálda-
lífsins; drykkfelldur bóhem, ástlaus, upp-
reisnargjam, útskúfaður og misskilinn, einn í
dauða sínum.
Ný og skemmtileg ævisaga Jónasar eftir
Pál Valsson virðist frekar byggja undir þessa
mynd skáldsins en rífa hana niður; lista-
skáldið stendur enn á sínum helgistalli,
kannski sem betur fer.
Frá Jónasi má rekja ákveðna þróun á ím-
ynd höfundarins. f kjölfar hans komu skáld
sem styrktu ímynd hins drykkjusama, róm-
antíska sveimhuga en bættu jafnframt við.
Benedikt Gröndal togaði þessa mynd
lengra upp í skýin en Kristján fjallaskáld
dýpkaði hana og dekkti, togaði hana meira
niður á jörðina, niður og inn. Aftur fór hún út
og suður með Einari Benediktssyni eins og
lesa má í ævisögu Guðjóns Friðrikssonar
sem einnig byggir undir þá ímynd sem skáld-
ið hafði en afhelgar ekki. Með Einari bættist
heimsmaðurinn við eðlisþætti skáldsins þó að
hann megi vissulega finna í skáldum nítjándu
aldarinnar einnig, svo sem Grími Thomsen
og Gröndal.
Halldór Laxness fullkomnar svo þessa ím-
ynd skáldsins sem heimsmanns. Með Hall-
dóri verður ákveðið rof í sögu höfundarins,
ímynd Jónasar hverfur í skuggann. í stað
innblástursins, andagiftarinnar, bóhemsins
kemur vinnan til sögunnar með Halldóri,
snillingurinn víkur fyi-ir vinnuþjarkinum.
Halldór daðraði raunar við snillingsímynd-
ina. í viðtölum við fjölmiðla lét hann stundum
í það skína að ekki færi mikill tími í skrifin.
Það hafi hins vegar aldrei liðið sá dagur að
hann hafi ekki farið í langan göngutúr. Skáld-
skaparviðhorf hans byggjast líka á þeirri
grunnhugmynd að höfundurinn sé miðlægur
í hverju hugverki, að hann skapi verkið af
þekkingu sinni og reynslu. En hann vann líka
á móti þessari ímynd, og raunar miklu frek-
ar. Tilsvar hans um að hann hafi aldrei misst
úr máltíð á ævi sinni er minnisstætt og var
beinlínis stefnt gegn hinni rómantísku hug-
mynd að skáldsnillingar þyrftu að svelta til
að geta skrifað eitthvað af sannri tilfinningu.
Við höfum líka séð fjölmargar myndir af
Halldóri önnum kafinn við skrifpúltið. Og við
höfum heyrt hann segja frá gh'munni við erf-
iðar bækur. Gerplu var hann til dæmis, að
eigin sögn, á sjötta ár að skrifa og, líkt og
hann gat í sjónvarpsviðtali, komu þá tímabil
sem hann vann aldrei minna en sextán tíma á
sólarhring. í samtalsbók Matthíasar Johann-
essen og Halldórs, Skeggræðum gegnum tíð-
ina , segir Halldór ennfremur: „Sumir fá
þetta allt í einu innblásturskasti og skrifa allt
sem andinn inngefur þeim, en ég verð að
kaupa allt dýru verði. Samt ætla ég ekki að
skrifa aðra bók eins og Gerplu. Ég er fulls-
addur af því.“
Með Halldóri gegndi hugmyndin um höf-
undinn stærra hlutverki en nokkni sinni fyrr.
Hann var ekki aðeins aðalpersóna bókmenn-
tanna heldur íslenskrar menningarsögu, eins
og Jón Karl Helgason hefur rakið í bók sinni
SJÁNÆSTUSÍÐU