Morgunblaðið - 23.10.1988, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐEÐ, SUNNUDAGUR 23. OKTÓBER 1988
B 11
íslenskur íðorðabanki
Eitt af þeim verkefiium, sem hér
er unnið að og tengist þessum
þætti, er að koma upp íslenskum
íðorðabanka þar sem saftiað yrði
saman orðum úr ýmsum fræði-
greinum —' eðlisfræði, stærðfræði,
náttúrufræði o.s.frv. — og þeim
steypt í einn pott, eða réttara sagt
tölvu. Þannig mætti fá mikilsverða
yfirsýn sem gæti dregið úr hættu
á misræmi í orðanotkun, flýtt fyrir
við leit að þýðingum o.fl. Ég minnt-
ist áðan á orðasöfn, sem við höfum
búið til prentunar á undanfömum
árum og erum að vinna að. Þau em
öll þannig gerð frá tæknilegu sjón-
armiði að unnt er að slá þeim sam-
an í slíkan banka ef svo ber undir.
Þó að tölvutækni og hugbúnaði
hafi fleygt ört fram koma upp viss
vandamál ef slíkt orðasafn verður
mjög stórt og fjölbreytilegt. Til
dæmis hefur mikið verið rætt um
hvemig eigi að flokka efnið, hvers
konar flokkunarkerfi eigi að nota
og enn fremur hefur reynst erfítt
að búa til nógu fljótvirkt leitarfor-
rit. Við höfum fylgst vel með þróun-
inni í þessum málum erlendis og
tekið virkan þátt í samstarfi nor-
rænna þjóða á þessum vettvangi.
— íslensk málstöð er þá ekki
einangruð frá umheiminum?
Nei, því fer íjarri. Málstöðin ann-
ast ýmis samskipti við útlönd, eink-
um vegna íslenskrar málnefndar,
og þau era aðallega tvenns konar.
Annars vegar era samskipti við
aðrar málnefndir á Norðurlöndum
og hina sameiginiegu miðstöð
þeirra, Norræna málstöð í Ósló.
Hins vegar era samskipti við íðorða-
stofnanir, einkum á Norðurlöndum.
Loks má geta þess að mörgum út-
lendingum þykir starfsemi okkar
hér athyglisverð. Meðal þeirra sem
hafa komið hingað í heimsókn era
menn frá alþjóðlegum fréttastofum,
stórblöðum og tímaritum, sem hafa
síðan birt frásagnir af okkur og
viðtöl.
Hin mikla framþróun sem nú á sér
stað í vísindum og tækni um allan
heim undanfama áratugi hefur sett
mark sitt á starfsemi okkar hér og
málfar. Margir hafa eflaust hnotið
um orðið íðorð eða tekið eftir þvi
að ekki era ýkja mörg ár síðan far-
ið var að nota það að einhveiju
ráði, eða þá íðyrði, um það sem
grannþjóðir okkar kalla „term“.
Með þessu er átt við orð yfir eitt-
hvað eða heiti á einhveiju, sem er
bundið tilteknu starfi (íð) eða fræði-
grein og er helst skýrt afmarkað
og skilgreinanlegt hugtak. Sem
dæmi mætti nefna orðin jón í eðlis-
og efnafræði og heildun og deildun
í stærðfræði. Slík orð þurfa ekki
að vera nýyrði en era það mjög
oft, eins og þau sem ég nefndi.
Þess vegna höfum við lengi vel
ekki gert greinarmun á þessu
tvennu, heldur kallað allt nýyrði.
Nú komumst við ekki lengur hjá
því að hafa íslensk orð um „term“,
„terminology" o.s.frv.
Víða erlendis starfa sérstakar
íðorðastofnanir sem safna orðum
og skilgreina hugtök sem notuð era
í ýmsum greinum. Slík starfsemi
er í mjög öram vexti. Þá er ekki
einungis um að ræða orð í vísind-
um. Ég er hér til dæmis með sænskt
orðasafn yfir íðorð í ræstingum,
gefið út af sænsku íðorða- eða
tækniorðastofnuninni sem hefur
starfað síðan fyrir stríð og virðist
ekki hafa minna umleikis en sænska
málnefndin. Víðast á Norðurlöndum
er það svo að þar era sérstakar
íðorðastofnanir auk hinna almennu
málstöðva sem málnefndimar reka.
Hér er reynt að sameina allt í einni
málstöð pg það er að minni hyggju
kostur. Hitt er svo annað mál að
íslensk málstöð þyrfti að vera miklu
öflugri eins og nærri má geta.
Staðlar
Nátengd starfi íðorðastofnana er
útgáfa staðla. Við höfum reynt að
fylgjast svolítið með alþjóðlegri
staðlaútgáfu, sem hefur stundum
reynst okkur mjög gagnleg, t.d. í
tölvutækni, þar sem staðlamir era
eins konar orðasöfn. Hugtök era
tölusett, greint frá ensku heiti og
síðan kemur skilgreining á hugtak-
inu. Með því að nota slíka staðla
höfum við bæði getað sparað okkur
söfnunarvinnu og fengið vitneskju
um afmörkun hugtakanna. Hér á
landi höfum við staðladeild Iðn-
tæknistofnunar, sem gefur út
íslenska staðla. Ef vel ætti að vera
þyrftum við að hafa nánara sam-
band við hana, en eram alltof lið-
fáir til að halda því uppi sem skyldi.
Gerð staðla er vandasamt verk
og ekki hlaupið að því að koma
öllu yfir á íslensku sem að berst í
þeim plöggum. Við hljótum að
stefna að því að hugtök fræðigreina
séu íslenskuð þannig að hægt sé
að fjalla um þær á íslensku. Það
verk verður þó aldrei fullunnið. í
þeim greinum þar sem þróunin er
örast, eins og t.d. í verkfræði,
standa menn í stöðugum straumi
nýjunga og þyrfti að finna þúsund-
ir af nýjum orðum á hveiju ári ef
vinna ætti verkið til fulls. Þetta er
alveg botnlaus hít sem aldrei verður
fyllt.
— Er þá ekkert fengist við ný-
yrði nema þau séu íðorð?
Jú. Málstöðin er til aðstoðar við
nýyrðasmíð og mat á nýyrðum sem
fram koma. Það starf tengist þá
helst hinu aimenna ráðgjafar- og
þjónustuhlutverki stöðvarinnar. •
Hver sem er getur leitað hingað
með málfarsleg erindi, hringt eða
skrifað, og margir nota sér það.
Rættvið BaldurJónssonforstöðu-
mann íslenskrar málstöðvar
ur Pálsson forritari, sem er með
okkur í þessu, hefur gert bráða-
birgðalykil í tölvunni sinni. Nú er
verið að fara yfir hann. Sérfræðing-
amir hafa unnið við það sjálfir, en
síðustu vikur hefur Benedikt Jason-
arson kristniboði verið hér í húsinu
að vinna í þessu verki.
Um endanlegan frágang hefur
ekkert verið ákveðið, enda er enn
mikið verk óunnið við að greina
sundur tvíræðar og margrasðar orð-
myndir o.fl. Stefnt er að því að lyk-
illinn geti gagnast sem flestum,
málfræðingum, bókmenntafræð-
ingum, guðfræðingum og hveijum
sem áhuga kann að hafa á Biblí-
unni. Ef maður man til dæmis að-
eins brot úr einhveiju versi eða
orðasambandi er auðvelt að finna
það allt með slíkum lykli.
Íslendingar hafa notast dálítið
við erlenda biblíulykla, en það er
auðvitað ónóg. En því má ekki
gleyma að orðalyklar Björns Magn-
ússonar prófessors era af þessu
tagi. Orðalykill hans að Nýja testa-
mentinu var gefinn út á prenti
1951, en sams konar lykill að Gamla
testamentinu er einungis til í fáein-
um vélrituðum eintökum. Allt þetta
verk vann Bjöm í höndunum, og
er það mikið afrek. Lyklar hans
ganga að biblíuútgáfunni frá 1912.
Nýja þýðingin er dálítið frábragðin,
einkum á Nýja testamentinu.
Jónína M. Guðnadóttir, ritstjóri flugorðasafns.
Tryggvi Edwald skrifstofustjóri og tölvuvinnslustjóri.
Unnið hefur verið að orðstöðulykli Biblíunnar og er útgáfa hans
fyrirhuguð.
Það er t.d. ekki óalgengt að menn
hringi vegna einhverrar vöra sem
á að fara að auglýsa og spyijist
fyrir um hvemig réttast sé að
íslenska vöraheitið. Að sjálfsögðu
stöndum við oft á gati, en í þessum
samtölum hafa einnig mörg nýyrði
orðið til.
Ný orð spretta annars upp meðal
almennings í dagsins önn eins og
ætíð hefur verið. Samkvæmt lögum
á málnefndin — og þar með mál-
stöðin — að leitast við að ná til
þessara nýju orða og skrásetja þau
á skipulegan hátt. Þetta er mikið
verk, en við höfum aldrei haft
mannafla til að sinna þessu verk-
efni eins og til er ætlast. Ég hef
séð mikið af nytsamlegum, nýjum
orðum í lesmáli sem til min berst,
t.d. í blöðunum, og mér finnst bágt
að geta ekkert annað gert, vegna
annríkis, en horft á þau líða hjá.
— Þú sagðir í upphafí að Háskól-
inn stæði að rekstri málstöðvarinn-
ar ásamt íslenskri málhefnd. Er
unnið hér að einhveijum verkefnum
á vegum hans?
í málnefndarlögunum er kveðið
svo á að forstöðumaður íslenskrar
málstöðvar skuli jafnframt vera
prófessor í íslenskri málfræði í
heimspekideild Háskólans og því
fylgir rannsóknarskylda eins og
vant er um slík embætti. Þá skyldu
reyni ég að rækja á þessum vett-
vangi og tel að málræktin hafi not-
ið góðs af þeim verkefnum sem ég
hefi fengist við.
Hér hefur verið unnið að gerð
forrits til að skipta íslenskum orðum
milli lína. Þetta forrit hlaut nafnið
„Skipta 1.0“ og kom út fyrir
skömmu. Verkið er unnið { sam-
vinnu við Reiknistofnun Háskólans,
sem annast forritunina, en málstöð-
in segir til um hvar og hvemig
skipta skal. Ég hef farið yfir orð-
skiptingar í um 200 þúsund orð-
myndum og leiðrétti og lagfærði
þar sem þess var þörf.
Biblíulykill
Málstöðin er öðram þræði sprott-
in upp af verkeftium sem tengjast
fyrstu umtalsverðu tilraun sem gerð
var hér á landi til að nota tölvur
við málfræði- og textarannsóknir.
Nú era liðin ein 15 ár síðan ég stóð
fyrir þeirri tilraun og öll tækni orð-
in gerbreytt. En þegar ég flutti
skrifstofu mína hingað úr Áma-
garði sumarið 1983 fylgdi mér dá-
lítið safn af tölvutækum textum,
sem ég ætlaði helst að auka við og
gera að opinbera textasafni. Sum-
um þeirra var ég farinn að vinna
úr og hefi haldið því áfram, eftir
því sem eftii og ástæður hafa leyft.
Ég hefi t.d. látið tölvuvinna orð-
stöðulykla að nokkram þeirra, þar
á meðal að eddukvæðum.
Þessir orðstöðulyklar era þannig
gerðir að þeir sýna hvert orð text-
ans, fáein næstu orð á undan og
eftir, þ.e. í hvaða sambandi orðið
stendur, og nákvæma textatilvísun,
t.d. til blaðsíðu og lfnu í bókinni sem
um er að ræða.
Stærsti bitinn í þessu safni er
Biblían 1981. Ég er nú í samvinnu
við sérfræðinga frá þremur öðrum
háskólastofnunum að undirbúa orð-
stöðulykil að allri Biblíunni. Hann
verður að sjálfsögðu tölvuunninn
og alveg tæmandi, þótt ekki verði
hann allur gefinn út á prenti. Bald-
Islensk orðaskrá
Annað verkefni, sem hér er unn-
ið að á mínum vegum, er íslensk
orðaskrá í tölvutæku formi. í hana
er safnað efni úr prentuðum orða-
bókum. Nú þegar era komin inn
öll flettiorð í aðalsafni Blöndals-
orðabókar og fylgja ýmsar upplýs-
ingar hveiju orði. Hugmyndin er
að þessi skrá geti orðið undirstaða
ýmissa annarra orðasafna, þar á
meðal stafsetningarorðabókar eins
og þeirrar sem íslensk málnefnd á
að gefa út lögum samkvæmt.
íslensk orðaskrá er þegar farin
að nýtast fræðimönnum. Til dæmis
hafa menn fengið úr henni orð sem
auðkennd hafa verið sem stað-
bundið mál í tilteknum landshlutum
og skrár yfir öll sagnorð og öll-at-
viksorð. Einn málfrasðingur fékk
skrá yfir öll nafnorð í kvenkyni.
Þá kom það í ljós, sem enginn vissi
áður, að um það bil fjórða hvert orð
í orðabók Blöndals er nafnorð í
kvenkyni og karlkynsorð era álíka
mörg. Þessir tveir flokkar orða era
sem sé um helmingur alls orða-
forðans í bókinni.
Að lokum sagði Baldur eitthvað
á þessa leið:
Áður en við hættum þessu spjalli
langar mig til að koma því á fram-
færi að íslensk málnefnd hóf í fyrra
útgáfu tímarits sem heitir Mál-
fregnir og kemur út tvisvar á ári.
Þar má fræðast nánara um ýmis-
legt af þvi sem við höfum verið að
tala um og margt fleira. Ritstjóm
og afgreiðsla tímaritsins er í mál-
stöðinni og þar er tekið á móti
áskriftum. Ég leyfi mér að hvetja
alla, sem áhuga hafa á íslenskri
málrækt, til að gerast áskrifendur.
- bó.