Morgunblaðið - 11.09.1974, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. SEPTEMBER 1974 19
Rætt um stofnun fylkja til
valddreifingar
I FYRRI viku var haldið lands-
þing Sambands íslenskra sveit-
arfélaga. Þing af þessu tagi eru
haldin f jórða hvert ár og rétt til
þingsetu eiga fulltrúar allra
sveitarfélaganna í landinu, sem
nú eru 224 að tölu. Eitt af verk-
efnum þessa þings var að f jalla
um verkefnaskiptingu ríkis og
sveitarfélaga og réttarstöðu
landshlutasamtaka sveitarfé-
laganna. Fram hafa komið hug-
myndir um að koma á fót þriðja
stjórnsýsluaðilanum í þjóðfé-
laginu með þv að stofna fylki f
hverju kjördæmi landsins, er
kæmu í stað núverandi lands-
hlutasamtaka. Umræður um
þessi efni hafa staðið í nokkur
ár og virðast skoðanir manna
vera mjög skiptar. Deilur á
sveitarstjórnarþingi einkenn-
ast öðru fremur af því, að þar
eru saman komnir nálega 200
smákóngar, er móta að nokkru
leyti afstöðu sína frá þröngu
sjónarhorni eigin sveitarfélags,
og heitum tilfinningum til
fornrar hreppaskipunar.
Þrjár leiðir
Umræðum um réttarstöðu
landshlutasamtaka og sveitar-
félaga blandast óhjákvæmilega
inn í umræður um almenna
byggðaþróun, enda hljóta sveit-
arfélögin og landshlutasamtök-
in að gegna mikilvægu hlut-
verki í þeim efnum. Með hæfi-
legri einföldun má skipta þeim
sjónarmiðum, sem sett hafa
verið fram og deilt er um, í
þrennt:
1) Hugmyndir eru uppi um
það að færa rfkisstofnanir
út á land og auka opinbera
þjónustu f hinum dreifðu
byggðum, án þess að dreifa
ákvörðunarvaldinu og færa
það á hendur sveitarféiög-
unum eða landshlutasam-
tökunum.
2) Þá eru uppi hugmyndir um
að færa aukin verkefni
frá rfkisvaldinu yfir á herð-
ar sveitarfélala eða Iands-
hlutasamtaka. sem e.t.v.
yrðu nefnd fylki. Agrein-
ingur er hins vegar um,
hversu ör þessi þróun á að
vera og hversu fjölþætt
stjórnsýsluverkefni eigi að
fela fylkjunum, sem yrðu
þánýrliður f stjórnkerfinu
á milli sveitarfélaganna og
rfkisvaldsins. Þá er einnig
uppi ágreiningur um, með
hverjum hætti eigi að velja
stjórnendur fylkjanna eða
landshlutasamtakanna.
3) Loks er að geta þess, að ýms-
ir eru þeirrar skoðunar, að
rangt sé að stefna að þvf að
fela landshlutasamtökum
eða fylkjum aukin stórn-
sýsluverkefni og koma
þannig upp þriðja stjórn-
sýsluaðilanum f þjóðfélag-
inu. Landshlutasamtök
sveitarfélaga eigi einungis
að starfa á frjálsum grund-
velli og ekki hafa önnur
verkefni með höndum en
þau, sem sveitarfélögin
sjálf ákveða eða ná sam-
komulagi um.
Þáttur sveitarfélaga
f byggðaþróun
Ljóst er, að allar umræður
um þróun landshlutasamtaka
og breytingar á skipulagi sveit-
arstjórnarmálefna haldast
mjög í hendur við mótun
byggðastefnu. Á þinginu flutti
Magnús Pétursson hagfræðing-
ur erindi um þátt sveitarfélaga
í byggðaþróun. Hann gagn-
rýndi þau vinnubrögð, sem við-
höfð hafa verið í þessum efnum
og benti m.a. á í því sambandi,
að áætlanir hafi verið unnar á
vegum Efnahagsstofnunarinn-
ar og síðar Framkvæmdastof-
unarinnar án þess að mörkuð
hafi verið viðurkennd stefna,
og handahófskennd fyrir-
greiðslupólitfk hefði verið látin
ráða aðgerðum í byggðaþróun. I
I deiglunni
Arni Grétar Finnsson var einn
af aðaltalsmönnum gegn lands-
hlutasamtökum og stofnun
fylkja.
Hjálmar Vilhjálmsson er for-
maður stjórnskiptaðrar nefnd-
ar, sem lagt hefur til, að stofn-
uð verði sérstök fylki f hverju
kjördæmi.
erindi Magnúsar kom fram, að
hann telur fjármagnsaðgerðir
opinberra aðila ófullnægjandi
einar út af fyrir sig; raunhæf
byggðastefna þyrfti að fela í sér
kerfisbreytingu á skipulags-
uppbyggingu sveitarfélaganna.
Hann benti á, að Svíar hefðu á
undanförnum þremur áratug-
um unnið að sameiningu sveit-
arfélaga og fækkað þeim veru-
lega.
Magnús sagði, að menn
treystu í of ríkum mæli á, að
ríkið leysti öll vandamál dreif-
býlisins, en legðu of lítið upp úr
þætti sveitarfélaganna. En ef
þau ættu að verða virkari í
þessum efnum en nú er, yrði að
sameina mörg þeirra og stækka
í því skyni, að þau gætu tekið
að sér fjölbreyttari verkefni. Á
sfðasta ári voru skatttekjur
ailra sveitarfélaga á landinu
6% af þjóðarframleiðslu, en
skatttekjur rfkissjóðs voru
26,4% af þjóðarframleiðslunni.
Magnús heldur því fram, að
með sameiningu fái minni
sveitarfélögin mótvægi gegn
þeim stærri og rekstrareining-
arnar verði hagkvæmari og bet-
ur fallnar til skipulags og áætl-
unargerðar.
Fylki og
fylkisstjórnir
Hjálmar Vilhjálmsson fyrr-
verandi ráðuneytisstjóri flutti
erindi á ráðstefnunni, þar sem
hann gerði grein fyrir tilraun-
um til sameiningar sveitarfé-
laga og störfum stjórnskipaðrar
nefndar, sem nú vinnur að end-
urskoðun sveitarstjórnarlaga í
þvf skyni að dreifa þjóðfélags-
valdinu. Árið 1970 voru sam-
þykkt lög um sameiningu sveit-
arfélaga. Áður höfðu verið
gerðar ftarlegar tillögur um
sameiningu, þannig að sveitar-
félögum yrði fækkað úr 227
eins og þau voru þá í 66. Eini
árangurinn af þeirri viðleitni
var sameining Eyrarhrepps og
Isafjarðarkaupstaðar.
I erindi sínu greindi Hjálmar
Vilhjálmsson frá hugmynd, er
nefndin lagði fyrir formenn og
framkvæmdastóra allra lands-
hlutsamtakanna i maímánuði
sl. Þar er gert ráð fyrir, að
landinu verði skipt í fylki og
hvert kjördæmi verði fylki fyr-
ir sig og komi í stað landshluta-
samtakanna. Jafnframt er ráð-
gert, að Norðurlandskjördæm-
in bæði geti orðið eitt fylki.
Hugmyndin gerir ennfremur
ráð fyrir því, að hlutverk fylkj-
anna verði svipað og hlutverk
landshlutasamtakanna, haldin
verði fylkisþing og komið á sér-
stakri fylkisstjórn og ráðinn
fylkisstjóri. Hverju fylki verði
skipt í kjördæmi og þau
verði 66 á landinu öllu. Full-
trúar yrði kosnir með hlut-
fallskosningum til fjögurra
ára og allt að 5 uppbótar-
fulltrúar yrðu til jöfnun-
ar á milli stjórnmálaflokka.
Hjálmar sagði, að fulltrúar
landshlutasamtakanna hefðu í
fyrstu tekið fremur dræmt und-
ir þessa hugmynd, en þó ekki
viljað kasta henni fyrir róða.
Hjálmar sagði, að fylkishug-
mynd nefndarinnar byggðist á
þeirri stefnu Sambands is-
lenskra sveitarfélaga, að lands-
hlutasamtökunum yrði smám
saman falin bein stjórnsýslu-
verkefni eftir því sem þau þró-
ast. Hin stefnan að leggja þegar
tiltekin stjórnsýsluverkefni
undir fylkin með lagafyrirmæl-
um, kallaði um leið á löggjöf
um tekjustofna handa fylkjun-
um, sem gæfu nægar tekjur til
að standa undir þeim fram-
kvæmdum og verkefnum, sem
þeim fylgdu. Hjálmar taldi
stefnu sambandsins í þess-
um efnum rétta. Hún væri lik-
legust til þess, að sá árangur
næðist, að vald fylkjanna yrði
aukið smám saman eftir því
sem þau þróuðust.
Valddreifing eða
ðþarft stjðrnsýslubákn
I umræðum, sem fram fóru á
þinginu um þessi efni skiptust
skoðanir manna mjög í tvö
Frá landsþingi
Sambands
íslenzkra
sveitarfélaga
horn. Fulltrúar ýmissa þéttbýl-
issvæða, eins og á Reyjanesi,
vöruðu t. a. m. mjög við því, að
landshlutasamtökin yrðu þróuð
í þann farveg, að þau yrðu
þriðji stjórnsýsluaðilinn f þjóð-
félaginu og óþarfa viðbótar-
bákn í stjórnskerfinu. Sefán
Jónsson og Árni Grétar Finns-
son, bæjarfulltrúar í Hafnar-
firði, héldu t.a.m. mjög fram
þessum sjónarmiðum. Bjarni
Einarsson bæjarstjóri á Akur-
eyri og Sigfinnur Sigurðsson
framkvæmdastjóri sveitarfé-
laga á Suðurlandi voru á hinn
bóginn talsmenn þess að fela
landshlutasamtökunum aukin
stjórnsýsluverkefni. Nokkrir af
fulltrúum hinna minni hreppa
töluðu gegn auknu áhrifavaldi
landshlutasamtakanna og lögðu
áherslu á, að sveitarfélögin
sjálf yrðu efld f því formi, sem
þau nú eru í. Einn af talsmönn-
um þessa hóps var Þór Hagalín
sveitarstjóri á Eyrarbakka.
Sigfinnur Sigurðsson lagði
áherslu á eflingu landshluta-
samtakanna og sagði, að ef
áfram yrði haldið á sömu braut
og nú, tæki ríkisvaldið öhjá-
kvæmilega æ meira af þeim
verkefnum, sem að réttu lagi
ættu að vera í höndum heima-
manna. Sigfinnur lagði enn-
fremur mikla áherslu á, að
sýslufélögin væru úrelt orðin.
Bjarni Einarsson benti einnig
á, að staða sýslufélaganna væri
gjörbreytt, þau ættu að vera
hagkvæmur samstarfsvettvang-
ur en ekki yfirfélag hreppanna
eins og nú er. Á sömu skoðun
var Áskell Einarsson fram-
kvæmdastjóri Fjórðungssam-
bands Norðurlands. Hann lagði
ennfremur áherslu á, að lands-
hlutasamtökin væru trygging
fyrir minnstu sveitarfélögin.
Bjarni Einarsson lagði einnig
áherslu á þetta og sagði, að efl-
ing Iandshlutasamtakanna
hefði áhrif í þá átt að draga
völd út í hina fámennari lands-
hluta, og leggja yrði áherslu á
að stjórnsýsluverkefni lands-
hlutasamtakanna eða fylkjanna
ættu fyrst og fremst að koma
frá ríkisvaldinu, en ekki að
draga úr sjálfsákvörðunarrétti
sveitarfélaganna. Þetta ættu
fyrst og fremst að vera ráðgjaf-
arstofnanir, en stefna ætti að
því að gera þær að stjórnsýslu-
stofnunum. Alexander Stefáns-
son oddviti í Ólafsvík var tals-
maður hægfara þróunar í þess-
um efnum.
Nýr milliliður
Árni Grétar Finnsson sagði,
að yfirfærsla valds til stórra
landshlutasamtaka væri ekki
endilega lausnarorðið varðandi
valddreifinguna; staðarþekk-
ingin þynntist út og komið væri
á fót nýjum millilið, sem alls
ekki hefði í för með sér þá
hagkvæmni, er að væri stefnt.
Þetta yki stjórnsýslukostnað og
gæti leitt til nýs miðstjórnar-
valds í stað valddreifingar.
Bjarni Þórðarson fyrrv. bæjar-
stjóri á Neskaupsstað tók í
sama streng. Hann sagði, að
landshlutasamtökin hefðu upp-
haflga verið hugsuð sem frjáls
samtök, en þau væru nú að þró-
ast f stjórnsýslustofnanir. Vald-
inu ætti að dreifa með öðrum
hætti. Þór Hagalín varaði sterk-
lega við, að fylkin yxu upp sem
sjálfstæðar stofnanir óháðar
sveitarfélögunum og hefðu yfir
þeim að ráða í ýmsum málum.
Smám saman væri verið að
móta fylkin sem stjórnsýslu-
stofnanir, án þess að afstaða
hefði verið tekin til þeirra
grundvallarsjónarmiða, hvort
koma ætti upp þriðja stjórn-
sýsluaðilanum i þjóðfélaginu.
Stefán Jónsson bæjarstjórnar-
forseti í Hafnarfirði galt var-
huga við stofnun sálfstæðs
stjórnsýslukerfis á milli sveit-
arfélaga og rfkisvaldsins. Hann
gagnrýndi ásamt Árna Grétari
Finnssyni harðlega þá starfs-
menn landshlutasamtakanna,
sem tekið hefðu að sér að vera
málsvarar fyrir auknum völd-
um þeirra og áhrifum og sagði,
að það minnti sig á, þegar eggið
hefði farið að kenna hænunni.
Jón ísberg sýslumaður á
Blönduósi mælti einnig gegn
auknum áhrifum landshlutá-
samtakanna. Ásgrímur Hart-
mannsson bæjarstjóri á Ólafs-
firði lagði áherslu á, að lands-
hlutasamtökin ættu að vera
Framhald á bls. 31
Frá 10. þingi Sambands fslenskra sveitarfélaga. Páll Lfndal formaður sambandsins f ræðustól. A
myndinni sjást einnig talið f.v.: Ólafur B. Thors, Gunnar Thoroddsen, Olafur G. Einarsson, Magnús
Guðjónsson, Bjarni Einarsson og Ándri Isaksson.