Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.1983, Blaðsíða 8

Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.1983, Blaðsíða 8
Viðreisn og höfðingja setur Gísli Sigurðsson tók saman Eftir 200 ára hnignunarskeið, sem alfarið skrifast á reikning Dana, hefst nýr blómatími í Viöey með tiikomu Skúla Magnússonar. Kóngsgaröur Þegar hér er komið sögu, eru meiriháttar tímamót í Viðey. Lokið er 300 ára sögu klaustur- halds og auðsöfnunar, en fram- undan er 200 ára niðurlæg- ingarskeið, sem endaði ekki fyrr en Skúli Magnússon kom til sögu. Þetta niðurlægingarskeið frá 1550—1750 hefur Bessa- staðavaldið tögl og hagldir með kónginn að bakhjarli, enda fær jörðin Viðey þá virðulegu út- nefningu að vera „Kóngsgarð- ur“. Það rétta var hinsvegar, að Viðey var ekki annað en hjáleiga frá Bessastöðum og titillinn því aðeins sem biturt háð og svo mjög var frægð höfuðbólsins tekin að daprast við manntalið 1703, að bæjar og bújarðar í Við- ey er ekki einu sinni getið. Ann- ars skortir mjög heimildir um Viðey frá þessu tímabili. Til eru þó tölur um búpening, sem sýna, hver þróunin hefur orðið á Kóngsgarðinum. Kóngur settist þarna í álitlegt bú, eða öllu held- ur: hann tók það herskildi. Þar voru þá 130 nautgripir og 360 fjár. Undir lokin er talið, að þar séu aðeins 24 kýr, tvö þrevetur geldneyti, einn griðungur þre- vetur, fimm veturgamlar kvíg- ur, einn uxi, þrír kálfar, en sauð- ir og ær eru nú samtals 26. í jarðabók þeirra Árna Magn- ússonar og Páls Vídalín er getið um hospítal og að kónglegt majestæt veiti uppihald 12 „hospítalslimum". Ekki er vitað, hvenær þessi svokallaði spítali var settur þar á laggir, né held- ur hvers konar sjúklingar þar voru vistaðir upp á kóngsnáð. Á þessu hjáleigutímabili gerð- ist og það, að varp lagðist að mestu af, vegna þess að tófa komst í eyjuna, vafalaust á ís, og gerði sér greni í urð, sem verður undir hömrum á norðan- verðri eyjunni. Ekki höfðu þeir Bessastaðamenn eða hjáleigu- bændur í Viðey döngun í sér til að eyða tófunni, en horfðu held- ur uppá að varpið legðist af. Viðreisn í Videy Eitt af því fáa, sem stór hluti þjóðarinnar veit þó um sögu Viðeyjar, er, að Skúli Magnús- son landfógeti bjó þar. Þessi af- burðamaður, sem nefndur hefur verið „faðir Reykjavíkur", tók til hendinni, þar sem hann kom, — og viðreisn Viðeyjar hefst með honum. Þegar Skúli var skipaður landfógeti 1749 fyrstur íslend- inga, var honum ætlað að sitja á Bessastöðum, en sambúðin við Pingel amtmann á Bessastöðum var honum ekki geðfelld og hann fór framá það við stjórnina að fá Viðey til ábúðar. Það var samþykkt. Af fyrri upptalningu má sjá niðurlægingu búsins. Jarðabók- in getur um, að tún séu „mikil og meiri part slæm“, en beit góð og engi, sé það nýtt. Þá stóð í Viðey torfbær á sama stað suðaustan undir Sjónarhóli og verið hafði frá upþhafi, — og Skúli byrjaði á því að tjasla við hann; reisti timburstofu og skála við bæinn. I grein sinni í Lesbók árið 1939 segir Jón biskup Helgason: Hann (Skúli) hafði þegar á fyrsta ári farið þess á leit við stjórnina, að hann mætti fá Viðey til ábúðar og að þar yrði reistur emb- ættisbústaður handa hon- um. Hafði stjórnin tekið vel íþað mál, enda mátti Viðey heita tilvalinn staður fyrir landfógeta, og ólíku hent- ugra að hann sæti þar sjálfur, en að hann sæti á Bessastöðum og sækti jafn- langsótta leið mestan hey- afla sinn til Viðeyjar eins og Bessastaðamenn höfðu gert um fjölda ára. Hinn 24. mai 1751 var Skúla heimiluð ábúð á eynni og jafnframt heitið styrk af opinberu fje til efniviðar- kaupa til þess að koma þar upp m úrgreypings- (bind- ingsværks) húsi. Ennfrem- ur var í sama brjefi leyft að flytja „spítala-Iimina“ tólf til Þerneyjar og ala önn fyrir þeim þar á „kóngsins kostnað“. Um svipað leyti var Rantzau greifi skipaður stiftamtmaður og skyldaður til búsetu á ís- landi, en forveri hans í embætti hafði komizt upp með að búa í Danmörku. Þótti stjórnarherr- um nú tilvalið að reisa eitt hús handa báðum, Skúla og Rant- zau. Svo fór þó, að úti í Kaup- mannahöfn hafa menn líklega vorkennt svo tignum greifa að þurfa að flytja bústað sinn í eyju við Islandsströnd; það fékkst í gegn, að hann sat áfram í Danmörku. Sjá, steinhús er risið í Viðey Byggingameistarinn Nikolaj Eygtved hafði gert uppdrátt að tvílyftu steinhúsi með háu risi og kvistum. Skyldi landfógeti búa uppi, en stiftamtmaður á neðri hæð. Teikningar Eygtveds af tvílyftu húsi eru til og að því byggðu hefði orðið æði staðar- legt að sjá heim til Viðeyjar. Nú þótti óþarft að byggja svo veg- lega, þar sem landfógetinn átti einn að búa í húsinu, — og voru ekki aðrar breytingar gerðar en þær, að efri hæðinni var sleppt. Þess má geta hér, að varaform. Viðeyingafélagsins, Örlygur Hálfdánarson, sem er innfædd- ur Viðeyingur, hefur gert að til- lögu sinni, að hin tvílyfta Við- eyjarstofa verði byggð sam- kvæmt teikningunni — og þá á Bernhöftstorfu. Þarmeð væri að minnsta kosti komið eitthvert samræmi í húsaröðina frá Stjórnarráðshúsi að mennta- skólanum. Þessi tillaga hefði þurft að viðrast áður en til endurreisnar kom á Bernhöfts- torfu; trúlegt er að ekki verði í bili að minnsta kosti hróflað við þeirri lausn, sem þar hefur orðið ofaná. Það sýnir hve Skúli hefur ver- ið langt á undan sinni samtíð, að hann lagði áherzlu á, að húsið yrði byggt úr steini, — og fékk því framgengt, að grjót, sem Til vinstri: Viðeyjarkirkja að innan. Sérkennilegt er, að prédikunarstóllinn er yfir altarinu — og undir því er Skúli fógeti grafinn. Að ofan: Þannig lítur Viðeyjarstofa út um þessar mundir; helluþak komið í stað bárujárns og kvist- unum hefur verið breytt í upprunalega mynd — og dyrnar aftur færðar ffyrír miðju. Til hægri: Hin upphaflega tillaga að landfógetahúsi á íslandi, dagsett 17. apríl 1752. Efri hæðinni var síðan sleppt, svo sem fram kemur í greininni. 8 Fjörur í Viðey eru í senn fallegar og fjölbreyttar — þar er ótal margt að gaumgæfa. Sumsstaðar verða líkt og kjalrákir í fjörugrjótinu (neðst t.v.), en víða nær stuðlaberg fram í fjöru, stundum grátt, stundum brúnt og sumsstaðar hallast þaö (efri mynd t.h.). Efst t.v.: Gangandi fólk á Kríusandi, gegnt Sundahöfn. Fjær er Þórsnes, en Gufuneshöfði í baksýn. gnótt er af meðfram ströndum Viðeyjar, var notað sem bygg- ingarefni. Og sjá, árið 1759 er nýja steinhúsið fullgert: Stofan, sem svo var ævinlega nefnd. Árni Óla segir í grein sinni, að Viðeyjarstofa hafi þá verið stærsta hús landsins, en stærri hús höfðu, þótt merkilegt megi virðast, verið byggð áður: Kirkj- urnar á Hólum og í Skálholti, sem báðar voru úr timbri, voru með ólíkindum stór hús og að ég hygg, miklu stærri en Viðeyj- arstofa. En ekkert íbúðarhús hefur á þessum tíma komizt til jafns við Viðeyjarstofu og erfitt að ímynda sér þann mun, sem var á þessu „sloti“, sem almenn- ingur nefndi svo, og torfkofun- um sem voru hið almenna hlutskipti. Byggingarstaðinn valdi Skúli sjálfur og hefði hann naumast getað fundið heppilegri blett i gervallri eyjunni. Landfógetinn hefur haft æriö húsrými, því niðri voru sjö íbúð- arherbergi, en búr og tvö eldhús að auki. Uppi á loftinu voru auk þess fimm herbergi og geymsl- ur. Á þeim tíma var ekki um annað að ræða en hlóðaeldhús og var annað eldhúsið svo stórt, að rúmaði þrennar hlóðir, en stór trekt var til að taka við reyknum og leiða hann út. Þessi trekt var um leið notuð til reyk- inga og svo rúmgóð, að fjögur sauðakrof gátu hangið þar sam- tímis í reyk. Svo sem tíðkaðist í hliðstæðum húsum erlendis, var engin upphitun önnur en sú sem fékkst frá nokkrum veggofnum, — en eldiviður var dýrmætur og þessvegna var ekki kveikt upp í ofnunum nema þá er kaldast var. Má af því ráða, að oft hafi verið æði kalt í Viðeyjarstofu, því þar voru 6 álnir undir loft, og kotungarnir í kring hafa lík- lega búið við öllu skárri húshita í sínum þröngu kytrum. Að Skúli hefur tekið til hend- inni um nýtingu landgæða í Við- ey, sést m.a. af þvi, að talið er að ekki færra en fimmtíu manns hafi verið þar í heimili. Ekki hefur þó allt það lið búið í Við- eyjarstofu; Skúli lét auk hennar reisa röð bæjarhúsa vestar í túninu, þar sem klaustrið stóð áður. Búskapur Skúla í Viðey stóð í 43 ár. Á þeim tíma tókst honum að hefja eyjuna svo úr niðurlæg- ingarástandinu, að innan skamms var hún talin meiri- háttar höfuðból og ein bezt setna jörð á suðvesturhluta landsins. Fyrir jarðabætur sín- ar og margvíslegar búnaðartil- raunir, svo sem kornrækt, trjá- rækt og kartöflurækt. hlaut SJÁ NÆSTU SÍÐU. 9

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.