Lesbók Morgunblaðsins - 15.04.2000, Blaðsíða 12

Skautbúningar úr silki (t.v.) og klæði (t.h.). Samfellurnar eru saumaðar að neðan með blómst-
ursaumi. Skauttreyjurnar eru lagðar flaueli með vírbaldýringu og sams konar skreyting er fram-
an á ermum. Flauelsleggingar bryddar vírkniplingum eru á baki og í handvegi. Blúnda er í háls-
máli og framan á ermum, og sér í peysubrjóst líkt og á peysufötum. Stokkabelti er með sprota
og brjóstnæla í hálsmáli.
Ljósmyndir: Brynjólfur Jónsson. Myndirnar eru af pósikortum HeimilisiðnaSarfélags [slands.
Þrjár konur á faldbúningum 18. og 19. aldar. Konurnar til vinstri og til hægri eru með spaða-
falda, en konan fyrir miðju með krókfald.
ÞJÓÐBÚNINGAR - ÍSLENSKUR
MENNINGARARFUR
EFTIR ÁSDÍSI BIRGISDÓTTUR OG DÓRU JÓNSDÓTTUR
Að þekkja og varðveita þjóðbúninga er hverri þjóð
þýðingarmikið. Þjóðbúningar íslenskra kvenna eru
faldbúningar, peysuföt, i jpphlutur, skautbúningur og
kyrtill. Peysufötvoru 1 Fyrst nefn< d um 1790 og | þau eru
elst þeirra i búninga sem \ oekktir eru í dag. Upphlutur-
inn var hh jti af gamla faldbúningnum og þróaðist fró
því að vera undirfatnaður og vinnufatnaður.
s
Ahugi fólks á 19. öldinni og
lifnaðarháttum fyrri tíma
hefur farið vaxandi. Meðal
þess sem áhuginn beinist
að eru þjóðbúningarnir og
notkun þeirra. Búningarn-
ir voru í samfelldri notkun
um aldir, en tóku einhverj-
um breytingum á löngum tíma. Tískan hefur
haft áhrif á búningana, en tískusveiflur voru
ekki eins örar áður fyrr og þær eru nú.
Fyrr á öldum klæddist fólk fatnaði, sem er
talinn hafa verið keimlíkur alls staðar; mið-
aldaklæðnaður, sem smám saman breyttist í
hverju landi fyrir sig og fékk sín þjóðarein-
kenni. Hægt er að tala um þjóðbúning, þegar
ýmis einkenni búninganna hafa haldist um
langt skeið. í handritum frá 16. öld sjást konur
bera vöf (fald), strók, sem var vafinn úr ljósum
dúk og helst þetta einkenni kvenbúninganna
jrframáþessaöld.
Faldbúningar
Búningarnir í byijun 18. aldar (og fyrr) voru
oftast kallaðir faldbúningar og drógu nafn af
þeim höfuðbúnaði, sem einkenndi þá. Beinu
faldamir, vöfin, höfðu á 17. öld breyst úr strók-
um í krókfalda sem vafðir voru úr tröfum,
nældum saman með títuprjónum á líkan hátt,
en mjókkuðu upp, voru teknir saman efst og
sveigðir fram á við. Um og uppúr aldamótun-
um 1700 urðu þeir mjög háir. Þótti ýmsum nóg
um og ortu drápur um fyrirbærið. Hlutar fald-
búningsins á 18. öld voru pils (niðurhlutur),
svunta, skyrta, upphlutur, treyja, kragi og
faldur, einnig hálsklútur, höfuðklútur og hand-
lína. Skart, kvensilfur, báru konur við búning-
ana og fór það eftir efnum og ástæðum. M.a.
hálsfestar, herðafestar, ermahnappar, svunt-
uhnappar, millur og skraut á belti. Tók fald-
búningurinn ýmsum breytingum frarn á 19.
öld. Krókfaldurinn breyttist smám saman í
spaðafald, munstur neðan á pilsi og svuntu tók
breytingum og svuntan var felld saman við
pilsið og kallaðist þá samfella. A fyrri hluta 19.
aldarinnar dregur úr notkun faldbúninga, en
peysuföt komu í staðinn, bæði sem hversdags-
og sparifatnaður.
Peysuföt
Peysufötin eru fyrst nefnd um 1790 og eru
því elst þeirra búninga, sem við þekkjum í dag.
Þrjár stúlkur á 20. aldar upphlutum. Grunnar
skotthúfur með svörtum skúfum. Borðar á
stúlkunum t.v. og t.h. með vírbaldýringu eða
víravirki (stúlka fyrir miðju). Silkisvuntur.
Áður fyrr voru þau einnig nefnd húfubúningur,
vegna þess, að konur fóru að bera húfu, líka
þeirri sem karlmenn báru. Peysan var upp-
haflega prjónuð og því hefur heitið peysuföt
náð að festast í sessi, sennilega eftir að farið
var að nota annan búning, upphlutinn, sem
einnig var notuð húfa við. Við eldri peysufötin
var upphaflega pils úr vaðmáli og ofin svunta,
svokölluð dúksvunta. Silkiklútur var hafður
um hálsinn, en peysan náði upp í háls. Klútur-
inn var brotinn í þríhyrning, vafinn saman,
lagður um hálsinn og hnýttur í slaufu. Skott-
húfan var djúp, prjónuð og með stuttum ullar-
skúf, sem oftast var mislitur, gjarnan rauður,
annars blár eða grænn. Á skotthúfunni hefur
alltaf verið hafður hólkur, sem nefnist skúf-
Kyrtlar. Hvíti kyrtillinn er saumaður með
steypilykkju og við hann borinn skautafaldur.
Spöngin er úr víravirki eins og stokkabeltið.
Blái kyrtillinn er með silkileggingum, spöngin
er slétt og beltið steypt stokkabelti.
hólkur. Á svuntunni er ýmist hafður svunt-
uhnappur eða svuntupör. Við peysufötin er
notað peysubrjóst, sem sést í opinu, sem
myndast milli treyjubarmanna. Þetta er hvítt
stífað spjald, saumað úr lérefti með blúndu efst
og hekluðu eða útsaumuðu munstri eftir endi-
löngu. Fremst á ermunum er algengast að hafa
blúndu, sem gjarnan er orkeruð, svört eða hvít.
Neðst á baki peysunnar er stakkur (eða stokk-
ur). Á gömlu prjónpeysunum var hann prjón-
aður með sérstökum úrtökum, sem gerðu í
hann fellingar. Á saumuðu peysunum er hann
felldur þétt saman. Af þessu hefur peysan
fengið fleiri nöfn og ýmist kölluð stakkpeysa
eða stokkapeysa. Stakkurinn kemur alltaf ut-
anyfir pilsið. Dagtreyju notuðu konur einnig
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 15. APRÍL 2000