Lesbók Morgunblaðsins - 15.04.2000, Blaðsíða 5

Teikning: Jón Baldur Hlíðberg. Úr bókinni íslenskir fuglar, útg. Vaka-Helgafell 1999. Birt með leyfi höfundar.
Heiðlóa - vorboðinn Ijúfi á flugi.
, Teikning: Jón Baldur Hlíðberq.
Ur bókinni Islenskir fuglar, útg. Vaka Helgafell, 199y. Birt með leyfi höfunaar.
Lóan er íslendingum
kærust allra fugla,
koma hennar til
landsins langþráð eins
og vorkoman.
ur síðastnefndum dæmum. Snorri Björnsson á
Húsafelli vildi meina, að ef lóur hópuðu sig í
fjöru boðaði það votviðri, en leituðu þær til
fjalla merkti það kulda í vændum. Annar full-
yrti, að ef lóur söfnuðust í tún í júlí eða fyrri
hluta ágúst, vissi það á kuldaþræsing og þurr-
viðri. En ef margar lóur hnöppuðu sig áður en
þær byrjuðu flugæfingar á haustin, vissi það á
brok, storm og úrfelli. Langa „dí“-hljóð þeirra
á haustin er saknaðarsöngur, út af þvi að
skilja við landið, upplýsir Sigfús Sigfússon
þjóðsagnasafnari.
I Mýrdalnum upplifði Einar H. Einarsson
lóuna á eftirfarandi hátt, frá árinu 1950 og
næstu tvo áratugi á eftir eða svo:
Heiðlóan vissi... á hverju var von. Ef hún í
björtu veðri safnaðist fyrri hluta dags að vatni
og tók að baða sig, vissi það á rigningu. Væri
hún á sífelldu fiökti og flygi með miklum þyt,
vissi það á storm. Flygi hún upp í valllendið að
kvöldi, er á sumar leið, boðaði það þurrka, og
ræki hún upp eitt og eitt kvak stakt að kvöldi,
átti ekki að bregðast þurrkur dag eftir. Lak-
ara var, ef mikill kliður var í henni fyrri hluta
dags í björtu veðri, því að þá mátti búast við
skúr. Þegar komið var fram á haust, mátti
búast við snjókomu, ef lóan var hnípin og hélt
sig heiina við bæi.
Annars er það að segja, að löngum var það
talið ólánsmerki hér á landi að drepa heiðlóu,
þótt í ferðabók Eggerts Olafssonar og Bjarna
Pálssonar komi fram að menn virðist hafa nýtt
sér fuglinn eitthvað til matar. En þar segir t.d.
orðrétt á einum stað: „Heylóan er feit og ket
hennar ljúffengt og egg sömuleiðis." Erlendis
víða er þetta enn stundað.
Og að lokum er þess að geta, að í sumum
fuglum, og þó einna helst í lóunni, átti að finn-
ast svokallað lukkubein. Eins og nafnið gefur
til kynna átti mönnum að vera akkur í að finna
það eða eiga.
Erlend þjóðtrú
Heiðlóan kemur einnig fyrir í þjóðtrú ann-
arra landa, en er ekki jafn vinsæl þar og hér,
a.m.k. ekki alls staðar. í Þýskalandi er t.d.
sagt, að þegar Jesús leyndist undir ólívutrján-
um í Getsemane, meðan rómversku varð-
mennirnir leituðu hans, flaug heiðlóa upp og
kallaði: „Hann leynist, hann leynist“, og kom
þannig upp um hann.
Samkvæmt alþýðutrú fornaldar gat heið-
lóan (sem margir telja að leynist bak við fugls-
heitið Caladrius) læknað gulu. Ef hún lítur á
gulusjúkling læknast hann, má lesa hjá Þeóf-
ilaktusi frá Simokatta (7. öld e. Kr). En sumir
halda að hún loki augunum af öfund, bætir
hann við. En síðgiiskur höfundur telur það
vera rangt. Hann segir að hún loki augunum,
af því að veikin fari yfír í hana sjálfa. fíessi trú,
sem meira að segja jóníska skáldið Hipponax
(6. öld f. Kr.) minnist á, er ævaforn. Hún er til
hjá ýmsum öðrum indógermönskum þjóðum.
Strax í elstu Vedaritum stendur að væri ein-
hver haldinn gulu, var þess óskað að veikin yf-
irfærðist í fuglinn hari drava. Á markaðstorg-
um Aþenu og einnig annarra borga sátu
fuglasalar með heiðlóur, sem þeir höfðu náð,
en gular fjaðrir þeirra höfðu þeir vandlega
huldar, svo að hinir sjúku gætu ekki náð sér í
ókeypis lækningu með því að horfa á þær.
Þessi fugl átti einnig að geta læknað blindu,
ýmist með driti sínu eða merg úr lærleggjum.
Flestar sagnir um heiðlóuna tengjast þó
veðri. í þýskri bók frá seinni hluta 19. aldar,
segir t.d. um hana:
Regnpípar nefnast á alþýðumáli... nokkrir
farfuglar sem... gefa oft frá sér píphljóð í
mollulegu þrumuveðurslofti og eru órórri en
venjulega. Vilja þeir sem sé gefa til kynna að
rigning sé í nánd. í kvæði Ruckerts „Til regn-
pípisins" kemur þessi þjóðtrú greinilega fram:
Regnpípir, píptu nú,
því að jörðina okkar þyrstir,
og svo unaðslega hljómaði henni
aldrei söngur næturgalans
eins og píp þitt hljómar,
ogveitir henni von um rigningu.
Þess má geta, að í þýsku útgáfunni er kvæð-
ið rímað, en ekki prósi eins og hér að ofan.
í Braunschweig-mállýskunni þýsku er heið-
lóan einnig fugl, sem þoðar regn. Eftir kalli
sínu nefnist hún á þessu svæði „Tút“. Þegar
börn heyra í henni, spyrja þau:
Tút, tút
Wat vor’n wedder gift et hút?
Þetta merkir, í klénni íslenskri þýðingu: Bí,
bí; hvernig mun viðra í dag? Aðalheiti fuglsins
í Þýskalandi er annars Goldregenpfeifer (hinn
gullni regnpípir). Og eitt alþýðuheita fuglsins í
Svíþjóð er regnpipare, sömu merkingar. Á la-
tínu heitir fuglinn pluvialis apricaria. Ætt-
kvíslarheitið (pluvialis) er komið af latneska
orðinu „pluvia", sem merkir regn. Og þaðan er
svo franska orðið yfir heiðlóu dregið (pluvier
[doré]), sem og það enska ([golden] plover) og
hollenska ([goud]plevier). Að eitthvað sé
nefnt.
í Danmörku er sagt, að þegar lóur hópi sig á
akrana á sumrin, megi búast við regni og
hvassviðri. í Noregi var hald manna, að segði
lóan „plít, plít“, væri það fyrirboði um milt og
gott veður, en „utíuh, utíuh“ vissi hins vegar á
rigningu eða snjókomu. í Svíþjóð, eins og á
íslandi, lásu menn ýmis persónuleg skilaboð
úr hljóðum lóunnar. í Bergum á V-Gautlandi
var hún t.d. um Krossmessuleytið talin
syngja, þegar fóðurbrestur var mikill: „Kaup
hey! Kaup hey! Svo að kýrin ekki deyi!“ Og
svipað var upp á teningnum í Aberdeenhéraði
í Skotlandi; þar kvað lóan á vorin eftirfarandi
skilaboð til bóndans: „Sáðu vel, plægðu vel,
herfaðu vel.“
Á írlandi var sagt, að lóan framkallaði
ákveðið hljóð með vængjum sínum á undan
rigningu eða illviðri, hljóð sem minnti á jarm í
lambi. Á Englandi boðaði ekki gott að vera
peningalaus, þegar maður fyrst heyrði í lóunni
á vorin; þá átti fjárhagurinn að verða slæmur
það sem eftir lifði ársins. í Uckfield á SA-
Englandi fullyrtu menn, að þegar lóan flygi
hátt og lágt á víxl og kvakaði, mætti búast við
góðu veðri. í Che-héraði á V-Englandi sögðu
menn heiðlóur góðhjartaða fugla með ein-
dæmum; að kvak þeirra hefði þann eina til-
gang að gera sauðfénu viðvart, þegar hætta
steðjaði að. Dregur heiðlóan af þvi nafn, og er
kölluð þar „Leiðbeinandi sauðfjárins"
(Sheep’s Guide).
Á írlandi er að finna áþekka sögn, en þar er
Brian Boru, sem var konungur íra á árunum
926-1014, sagður hafa flutt heiðlóuna til eyjar-
innar (tegundin á sem sagt ekki að hafa verið á
Irlandi fyrir þann tíma), beinlínis vegna þess
eiginleika hennar að gera mönnum viðvart, er
óvinir laumuðust að.
Sums staðar varjíó lögð dýpri og enn verri
merking í kvakið. I Lanca-héraði á NV-Eng-
landi sögðu menn t.d. blístrandi lóur á flugi
vera sálir þeirra gyðinga, sem tóku þátt í
krossfestingu Jesú frá Nazaret, og hlutu fyrir
bragðið þann dóm að vafra um að eilífu hér á
jörð, í kvöl og pínu. I N-Wales kölluðu menn
þessa fugla „blístrara“. Hljóð þeirra var feigð-
arboði. Er þetta tengt nokkuð útbreiddri sögn
í Evrópu um „Blístrarana sjö“ (The Seven
Whistlers). í S-Shrop-héraði og Worcester-
héraði á V-Englandi áttu þetta að vera sex
fuglar, leitandi að þeim sjöunda, og heimsend-
ir að verða, er þeir finna hann...
Höfundurinn er guðfraeðingur og þjóðfraeðingur
og vinnur að bók um íslenska fulga í þjóðtrúnni.
Hann taeki því fagnandi ef lesendur gaetu bent hon-
um ó nónari fróðleik, munnlegan eða ritaðan, um
heiðlóuna og aðra fugla. Upplýsingum er haegt að
koma til Lesbókar, Kringlunni 1, 103 Reykjavík,
merkt FUGLAR.
ÁGÚSTÍNA
JÓNSDÓTTIR
GULT
Um sinubrennd tún
að eyðiskaga
yfír djúpar nætur
enginn á sömu leið
hlytur fallegri liljur
í gulum kyrtlum
þær steypa rökkri af stalli
fram á ljósa daga
ÁRDANSINN
Hvítt tunglið
dansar allar nætur
meðpípuhatt ogstaf
í takt við hrynjandi
stjarnanna
einhver taldi því trú um
að dansinn væri því samofínn
eins og þjóðtrúin
sporin stefna öll tiljarðar
þarsem menn stíga
árdansinn
ÞEGAR
HÚMAR
Milt vorið andar af kyrrð
langt fram eftir sumrí
leggstu á klöppina
rótfasta
sem hvílirþig best
þegarhúmar
sest éghjá þér
með ilmríkt sólarlag
yfír sindrandi öldum
Höfundurinn er Ijóðskóld og kennari í
Reykjavík.
GUÐFINNA
RAGNARSDÓTTIR
VIÐ SÆNA-
UTASEL
Svanur í heiði syngur,
sefurí eyði bærinn,
heldur mér höndin þín.
Grösin í varpa gróa,
glittir á lyng ímóa.
Ljúfust er minning mín.
Leika um vatnið víða
vindarnir hárra sala,
skríður á himni ský.
Aldanna ólgandi niður,
öldunnar gjálfrandi kliður.
Mund þín er mjúk og hlý.
Himinsins bjarti blámi,
blítt þú mig örmum vefur,
gistum við gróðurlund.
Lömbin sérleika oghoppa,
ílautunum ærnarkroppa.
Ört fíýgur unaðsstund.
Mörg er af heiði minning
mættu hér steinar tala,
þúfur og heygarðshorn.
Blærínn um brjóst mér strýkur,
úr börðunum askan rýkur.
Fegurðin ný og forn.
Höfundurir.n er menntaskólakennari
í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 15. APRÍL 2000 5