Lesbók Morgunblaðsins - 15.04.2000, Blaðsíða 7

Æ
JOHANNESARPASSIAN EFTIR JOHANN SEBASTIAN BACH
TLI kirkjugestum
við aftansöng á
föstudaginn langa
árið 1724 í Nikulás-
arkirkjunni í Leip-
zig hafi dottið í hug
að tónverkið sem
flutt var í athöfn-
inni yrði talið meðal stórverka tónlistarsögunn-
ar þegar fram liðu stundir? Skyldi þá hafa órað
fyrir því að löngu seinna myndi tónlistarfólk um
allan heim líta á þátttöku í flutningi verksins
sem stórviðburð í lífi sínu? Þegar ég stend með-
al félaga minna í Mótettukómum og legg rödd
mína við þeirra í kórum og sálmum Jóhannesar-
passíunnar rætist gamall draumur.
Það eru mikil forréttindi að fá tækifæri til að
kynnast þessu verki innan frá. Fullyrða má að
ekkert kirkjutónverk feli í sér aðra eins drama-
tík og Jóhannesarpassían og það er einmitt kór-
inn sem miðlar henni að stórum hluta. A löngu
og ströngu æfingatímabili opnast augu manns
fyrir ýmsum atriðum í verkinu sem áður voru
hulin, en um leið vakna spumingarj sem erfitt
getur reynst að svara. Hvemig á Islendingur
nútímans t.d. að setja sig í spor hins blóðþyrsta
múgs sem krefst krossfestingar Krists og
hvernig á sami maður að fara að því að syngja
iðrunarfullt sálmerindi nokkmm augnablikum
síðar? Og eigum við að leiða hjá okkur raddir
sem halda því fram að Jóhannesarpassían hafi
alið á gyðingahatri í áranna rás? Svo byrjað sé á
byrjuninni: hvaða saga er það, sem sögð er í Jó-
hannesarpassíunni? Verldð er, eins og nafnið
gefúr til kynna, byggt á píslarsögu Jesú Krists
samkvæmt guðspjallamanninum Jóhannesi.
Sagt er frá handtöku Jesú, yfirheyrslu, kross-
festingu og dauða. Þegar á 4. öld var flutningur
frásagna Biblíunnar af síðustu stundum Krists
orðinn fastur liður í helgihaldi kirkjunnar í dym-
bilviku. Er komið var fram á 12. öld hafði ein-
faldur lestur eða tónun guðspjallsins tekið á sig
dramatískara form: þrír menn skiptu með sér
hlutverkum frásagnarinnar, tenór söng hlut-
verk guðspjallamanns, bassi var í hlutverki
Krists og altsöngvari fékk í sinn hlut aðrar pers-
ónur og hópa sem fyrir koma í píslarsögunni.
Þessi hlutverkaskipan hélst í gegnum aldimar,
þótt tónlistin hafi smám saman orðið flóknari og
margraddaðri og kórinn hafi bæst við sem sjálf-
sagður túlkandi fjöldans.
Um það leyti sem Bach var að komast til
þroska sem kirkjutónskáld varð mikil bylting í
Þýskalandi á sviði passíutónlistar. Menn litu til
hinnar vinsælu ítölsku óperu og löguðu ýmsa
þætti hennar að kantötum og passíum.
Eins og oft vill verða þegar nýir hlutir eru
kynntir, var því gamla snögglega ýtt til hhðar.
Guðspjallstextinn varð að víkja fýrir frjálsum
útleggingum í tónlesum og aríum. Verk af þessu
tagi eru nefnd óratóríupassíur. (Mér finnst sú
staðreynd að verk í eldri stílnum, sem byggð
eru á Biblíutextanum, skuli stundum vera köll-
uð passíuóratóríur vera til marks um erfiðleik-
ann sem fólginn er í því að flokka og greina tón-
verk.)
Fyrstu áratugir átjándu aldar verða seint
taldir til hápunkta þýskrar bókmenntasögu.
Skáldin sem kepptust við að dæla út textum fyr-
ir kirkjutónskáldin fóru flest offari í fjálglegu og
yfirþyrmandi orðalagi, sem best verður lýst
með orðinu „barokk“ í upprunalegri merkingu
þess, þ.e. ofhlaðið/ofskreytt. Sá maður sem
þekktastur varð fyrir passíutexta var Gottfried
Heinrich Brockes, borgarráðsmaður í Ham-
borg. Árið 1712 sendi hann frá sér Ijóð undir yf-
RODD UR
FJÖLDANUM
Mótettukór Hallgrímskirkju, ósamt einsöngvurum
og Kammersveit Hallgrímskirkju, flytur Jóhannesar-
passíuna eftir Johann Sebastian Bach 19. og 21.
apríl næstkomandi. HALLDÓR HAUKSSON
segir hér fró verkinu.
irskriftinni „Der fur die
Súnde der Welt Ge-
marterte und Sterben-
de JESUS aus den Vier
Evangelisten in
gebundender Rede vor-
gestellet" (Af Jesú, sem
píndur var og deyddur
vegna synda heimsins,
ort í bundnu máh og
byggt á guðspjöllunum).
Tónskáld samtímans
tóku textanum fegins
hendi. Meðal þeirra fjöl-
mörgu höfunda sem
sömdu tónhst við hann
voru frægir menn á
borð við Hándel, Tele-
mann og Mattheson.
Bach sótti einnig í
smiðju Brockes, en
hann fór aðra leið en
kollegar hans.
I stað þess að tón-
setja textann eins og
hann lagði sig, valdi
hann nokkur atriði úr
honum og þau voru um-
orðuð á smekklegan
hátt. Þannig má rekja
texta sex af einsöng-
sköflum Jóhannesar-
passíunnar og texta
lokakórsins til Brockes. Það er í raun vart hægt
að tala um textahöfund passíunnar, það hggur
mun beinna við að kalla hann ritstjóra. Þessi
ónefndi samstarfsmaður Bachs valdi og um-
breytti textum aríu- og aríósókaflanna og felldi
þá inn í frásögn Jóhannesar, sem sungin er orð-
rétt í resítatívstíl (með tveimur dramatískum
innskotum úr Matteusarguðspjalli). Einnig
fann hann viðeigandi erindum úr þekktum
sálmum stað í atburðarásinni. Hann hefur vafa-
laust unnið mjög náið með tónskáldinu að þessu
markmiði og stundum er því jafnvel haldið fram
að Bach hafi sjálfur borið ábyrgð á textanum.
Það voru ekki allir á eitt sáttir um ágæti nýja
stílsins í kirkjutónlistinni. Einn af hörðustu and-
stæðingum hans var Johann Kuhnau, forveri
Bachs í embætti Tómasarkantors í Leipzig.
Hann lét þó undan þrýstingi árið 1721 og samdi
J. S. Bach
passíu í hinum nýja
stíl. Leipzigbúar höfðu
því ekki mikla reynslu
af „óratóríupassíum"
þegar kantor Bach op-
inberaði fyrstu passíu
sína þann 7. apríl 1724.
Við vitum lítið um við-
brögð kirkjugesta, en
því hefur verið haldið
fram að borgarráðinu
hafi ekki að öllu leyti
hugnast verkið og að
það hafi verið ástæða
þess að Bach breytti
því á ýmsan hátt áður
en hann flutti það aft-
ur ári síðar. Bach var
reyndar vanur að end-
urskoða verk sín, þeg-
ar hann dustaði rykið
af þeim og endurflutti
þau. Jóhannesarpass-
ían átti eftir að hljóma
tvisvar í viðbót, árið
1732 og 1749, þannig
að í raun eru til fjórar
myndir af henni. Það
er ekki erfitt að gera
sér í hugarlund að
þetta meistaraverk
hafi skipað mikilvæg-
an sess í huga höfund-
ar síns. Árið 1749 átti Bach ekki nema rúmt ár
eftir ólifað og var í óðaönn að gera upp tón-
smíðaferil sinn. Það átti fyrir Jóhannesarpassí-
unni að liggja að vera ekki einungis fyrsta passí-
an sem Bach flutti í Leipzig, heldur einnig sú
síðasta.
Matteusarpassían, hin passían sem varðveist
hefur eftir Johann Sebastian Bach, var kölluð
„stóra passían“ í innsta hring tónskáldsins, enda
er hún lengra og að sumu leyti enn veigameira
verk. Jóhannesarpassían hefur hinsvegar vinn-
inginn þegar um dramatík og örar tilfinninga-
sveiflur er að ræða. Það er reyndar bæði til góðs
og ills. Jóhannes hefur í gegnum tíðina legið
undir ámæh fyrir að draga upp ljóta og óréttláta
mynd af Gyðingum í guðspjalli sínu og því hefur
verið haldið fram að fyrir því hafi verið pólitísk-
ar ástæður. Marteinn Lúter, sem ber ábyrgð á
þeirri þýðingu guðspjahsins sem flutt er í passí-
unni, var ekki barnanna bestur í þessu tihiti.
Hann samdi alræmd níðrit um Gyðinga. Leipzig
var á dögum Bachs lokuð Gyðingum og í textum
margra kirkjutónverka þessa tíma var farið
niðrandi orðum um þá, m.a. í texta Brockes. Allt
það sem Jóhannes hefur eftir æðstuprestum
Gyðinga og sjálfum lýðnum, öU hrakyrði og allar
háðsglósur í garð Jesú, tónsetur Bach á dæma-
laust áhrifamikinn hátt fyrir kórinn. Illska og
hatur múgsins, eins og Jóhannes lýsir því, fær
ofsafengna útrás í tónlist Bachs.
Ég hef staðið mig að því á æfingum að láta
tónhstina og tilfinningamar sem hún túlkar
hrifsa mig svo algerlega með sér að samviskubit
hefur gert vart við sig. Að það skuli vera svona
gaman að leika skúrk! Þessi sannfæringarkraft-
ur tónhstarinnar hefúr einmitt farið fyrir
brjóstið á þeim sem gagnrýnt hafa verkið fyrir
að útbreiða vafasöm gildi. Það er vissulega var-
hugavert að blása hugsunarlaust á slíkar efa-
semdir, en ég held að náin kynni af þessu verki
hljóti í flestum tilvikum að lokum að leiða til
annarrar niðurstöðu. Átök Jóhannesarpassí-
unnar eiga sér nefnilega ekki einungis stað á yf-
irborðinu, heldur ekki síður í brjósti hvers flytj-
anda og áheyranda. Allt frá hinum stórkostlega
upphafskór og tU enda verksins beijast sterkar
tUftnningar um yfirhöndina. Á vel völdum stöð-
um er frásögnin stöðvuð og einsöngvaramir,
fulltrúar okkar, hugleiða hina hryggUegu at-
burði og velta fyrir sér hvernig þeir eigi að
bregðast við þeim, í yndislegum aríum passí-
unnar. Á meðan við stöldmm við á þessum bið-
stöðvum frásagnarinnar er eins og tíminn
standi í stað og eilíf fegurð ríki í allri neyðinni.
Og söngvarar kórsins hafa rétt sleppt orðinu í
heiftarlegri árás á frelsarann, þegar þeir þurfa
að setja sig í spor hins iðrandi safnaðar í sálma-
söng. Sálmútsetningar Bachs í Jóhannesar-
passíunni em hver annarri fallegri og verða ein-
mitt enn áhrifameiri í samhengi passíunnar.
Boðskapur sálmanna um að syndir allra manna
hafi hmndið atburðarás píslarsögunnar af stað
opna, í tjáningarfullum útsetningum Bachs,
augu manns fyrir því að hin ýmsu hlutverk sem
kórsöngvaramir þurfa að leika, æðstuprestar,
þjónar, rómverskir hei-menn, hinn kristni söfn-
uður, era bara óhkar hliðar sama fyrirbærisins:
hinnar ófullkomnu manneskju.
Þetta er þörf áminning um það hversu auð-
veldlega maðurinn lætur stjómast af aumustu
kenndum sínum og hve ginnkeyptur hann er
fyrir að fylgja fjöldanum. Allt í kringum okkur í
heiminum sjáum við illgresi spretta af þessum
ódrepanlegu fræjum enn þann dag í dag. Hópar
sem minna mega sín verða fyrir barðinu á heift
og hatri fjöldans. Meira að segja á htla íslandi,
sem okkur ftnnst stundum svo ósköp saklaust,
skýtur kynþáttahatur upp kolhnum, eins og
blaðagreinar undanfamar vikur bera vitni um.
Jóhannesarpassían kennir okkur að við erum
öll í áhættuhópnum, svo notað sé nútímaorð. Öll
getum við orðið bæði fómarlömb og böðlar.
Sumum kann að þykja þessar vangaveltur
heldur langsóttar. Er þetta ekki bara falleg
tónhst við texta um löngu liðna atburði? Vissu-
lega má horfa á Jóhannesarpassíuna frá fagur-
fræðilegu sjónarhomi og leiða boðskap hennar
hjá sér. En ég held að þeir sem það gera, komi
ekki auga á innsta kjama verksins. Að mínu
mati varpar Jóhannesarpassían sterku Ijósi á ei-
lífan sannleika, sem erfitt er að tjá á jafn skýran
hátt með orðum einum. Tónlist Bachs veitir
okkur innsýn í hluti sem við sjáum ekki með
berum augum. Hún er þúsund sinnum öflugri
en nokkur ljósleiðari.
ERLEJVDAR
RÆKfJR
Spennusaga
„THEBROKEN
HEARTS CLUB“
eftir Ethan Black.
Ballantine Books 2000.336 síður.
ETHAN Black er dulnefni á blaðamanni í
New York sem skrifar spennusögur um holl-
enskættaða lögreglumanninn og milljóna-
mæringinn Conrad Voort. Hann er sagður
ríkasti rannsóknarlögreglumaður borgarinn-
ar en Voort-ættin hefur löngum lagt lögreglu
borgarinnar lið og Conrad er engin undan-
tekning. Black hefur aðeins skrifað tvær
spennusögur um lögreglumann þennan. Sú
fyrsta kom nýlega út hjá Ballantine-útgáf-
unni í vasabroti og heitir Ástarsorg eða „The
Broken Hearts Club“, en nú mun önnur
Voort-saga á leiðinni og heitir hún Ómót-
stæðilegur eða „Irresistible".
Glæsimenni á velli
„The Broken Hearts Club“ er athyglis-
verður sálfræðilegur tryllir um lítinn hóp af
Hættulegir menn
í ástarsorq
karlmönnum sem eiga það sameiginlegt að
kærusturnar hafa sagt þeim upp en þeir
mæta reglulega á fundi til þess að tala illa um
þær og það gengur jafnvel svo langt að þeir
hugleiða morð. Ethan Black vinnur úr efni-
viðnum spennusögu sem er ágætlega upp-
byggð og geymir ófá leyndarmál. Honum
tekst vel að lifa sig inn í þá sem segja má að
séu óþokkarnir í sögunni auk þess sem lögg-
an hans, Voort þessi, er forvitnileg persóna.
Hins vegar tekur það höfundinn alltof langan
tíma að enda söguna. Hún spólar í sama far-
inu undir lokin og missir við það nokkuð af
spennunni þegar síst skyldi.
Conrad Voort er 29 ára gamall piparsveinn
og ekki eins skelþunnur og klisjukenndur og
honum er lýst; hann er glæsimenni á velli
með sín „miðjarðarhafsbláu augu“, hár og
grannur og axlabreiður og ljóshræður.
Astæðan fyrir ríkidæmi hans er sú að forfaðir
hans vann mikla hetjudáð í frelsisstríðinu og
fékk til eignar jarðnæði á Manhattan-eyju
sem síðan hefur verið í eigu fjölskyldunnar
(þess má geta að aftast í bókinni birtist stutt
viðtal sem höfundurinn tekur við persónu
sína).
Voort er reyndar ekki eina ríka löggan í
sögunni. Félagi hans, Mickey, er næst ríkasti
rannsóknarlögreglumaður borgarinnar fyrir
sakir velheppnaðra fjárfestinga og það er
ástæðan fyrir því að þeir vinna saman; þeir
eru hvor um sig ríkari en lögreglustjóri borg-
arinnar. „Stundum gerðu hinar löggurnar
grín að þeim, stundum reyndu þær að fá lán
hjá þeim.“
Gott innsæi
Þannig er að hópur manna hittist reglulega
í litlum sal í steikhúsi í miðbæ New York og
ræðir þar sín hjartans mál og sérstaklega
konurnar sem höfnuðu þeim. Einn þeirra er
bankamaður, annar er vélvirki, sá þriðji er
umboðsmaður rithöfunda. Einn stóll er jafn-
an auður. Fundinum stjórnar sálfræðingur
þeirra, Ian Bainbridge. Þeir em allir sjúkl-
ingar hans. Hann hefur kallað þá saman en
það virðist ætla að hafa einkar slæmar afleið-
ingar. Eftir hvern fund deyr ein af konunum
sem sveik þá, myrt á hroðalegan hátt.
Voort er settur yfir rannsókn málsins og
það undarlega gerist að á meðan á því stend-
ur segir kærastan hans, hin glæsilega Cam-
illa, honum upp en sálfræðingur Camillu er
einmitt téður Bainbridge.
Ethan Black kryddar þessa sögu sína með
bersöglislegum kynlífslýsingum, sem erfitt er
að sjá að þjóni sérstökum tilgangi, en helsti
kostur sögunnar er gott sálfræðilegt innsæi
höfundarins í þá villu sem þjáir aðalpersón-
una, þ.e. sálfræðinginn, og hvernig hann kem-
ur henni til skila þannig að persónan opnast
manni smátt og smátt með tilvísun í æsku
hennar. Það er ákveðin spenna því fylgjandi
um leið og Voort og félagar þrengja hringinn
í kringum hann.
„The Broken Heart Club“ er þannig hin
sæmilegasta afþreying miðað við fyrstu bók
höfundar, án þess að rista mjög djúpt.
Arnaldur Indriðason
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 15. APRÍL 2000 7