Lesbók Morgunblaðsins - 15.04.2000, Blaðsíða 3

LESBÖK VIOIM.l M!I \I)S1\S - MENNING USI IIt
14. TÖLUBLAÐ - 75. ÁRGANGUR
EFNI
Lóan er komin
Lóan er vorboðinn á Isiandi framar flestu
öðru og lóukvak lætur í eyrum landsmanna
eins og hin fegursta tóniist. Um heiðlóuna í
islenskri og erlendri þjóðtrú skrifar
Sigurður Ægisson.
Þjóðbúningar
eru ísienskur
menningar-
arfur og að
þekkja og
varðveita þá er
hverri þjóð
þýðingarmikið.
Ásdís Birgis-
dóttir og Dóra
Jónsdóttir hafa
tekið saman
grein um þetta
efni og fylgja
með myndir af
margskonar
útfærslu á ís-
lenskum þjóð-
búningum.
Auðnir hólendisins
Nú er það naumast spurning lengur að hin-
ar ósnortnu auðnir hálendisins eru auðiind.
Verður hægt að vernda auðnirnar, spyr
Gísli Sigurðsson í grein og ekki er spurt að
ástæðulausu. Menn hafa kallað það „svarta
náttúruvemd" í háðungarskyni þegar
amast er við mannvirkjum á hálendinu, en
það er skoðun greinarhöfundar að sú
náttúmvemd eigi líka rétt á sér.
v
Danskir mólarar
voru í litlu eða engu eftirbátar starfs-
bræðra sinna sunnar í álfunni á fyrri helm-
ingi nítjándu aldar og eitt höfðu þeir fram-
yfír þá, sem var hið klára ljós norðursins,
segir Bragi Ásgeirsson í tilefni af sýningu í
Hamburger Kunsthalle, sem opnar aftur í
Thorvaldsen-safninu í Kaupmannahöfn
hinn 18. aprfl.
FORSÍÐUMYNDIN
er af Tungufellskirkju í Hrunamannahreppi, sem lengst er frá sjó allra kirkna
á íslandi. Um kirkjuna er fjallað í blaðinu. Ljósmynd: Gísli Sigurðsson.
JÓNAS HALLGRÍMSSON
A SUMARDAGS-
MORGUNINN FYRSTA
Þökksé þér, Guð! fyrir þenna blund,
er þá ég um síðstu vetrarstund;
hann hresstimig, oghuga minn
huggaði fyrh'máttinn þinn;
nú hefír sumai-sólin skær
sofnaðan þínum fótum nær
vakið mig, svo að vakni þín
vegsemdin upp á tungu mín.
Höfundur, faðir alls, sem er,
um alheimsgeiminn hvar sem fer,
þú, sem að skapar ljós og líf,
landinu vertu sverð oghlíf;
myrkur og villu oglygalið
láttu nú ekki standa við,
sumarsins góða svo að vér
sannlega njótum rétt sem ber.
Vorblómin, sem þú vekur öll
vonfógurnú um dal ogfjöll,
og hafblá alda’ og himinskin
hafa mig lengi átt að vin.
Leyfðu nú, Drottinn! enn að una
eitt sumai' mér við náttúruna;
kallirðu þá, egglaðurget
gengið til þín hið dimma fet.
Jónas Hallgrímsson, 1807-1845, lislaskáldið góða, eins og hann hefur verið
nefndur, þarf varla að kynna. 1 kvæðinu tolar náttúrufræðingurinn og skáldið
við Drottin, en feigðargrunurinn leynir sér ekki í siðustu Ijóðlínunni. Ljóðið er birt
í tilefni þess að sumardagurinn fyrsti er skammt undan.
RABB
tli menn sér að
fjalla um daginn
ogveginníþætti
sem þessum,
verða þeir að
kunna skil á
menningar-
straumum í land-
inu, auk þess að halda sér nokkuð að þeim
fræðum, sem þeir lögðu stund á í skóla og
ætluð voru haldgott veganesti.
Mér er enn í minni heimsókn sem við
hjónin fengum við mörgum árum. Þá vor-
um við búsett í Laufási við Eyjafjörð, á því
setri þar sem „manni allt á móti hlær“, eins
og einn forvera minna þar, séra Magnús 01-
afsson, orðaði það í lýsandi lofgjörð um
óviðjafnanlegan stað:
Laufás minn er listabær,
lukkumaður sá honum nær;
mannialltámótihlær,
mest á vorin þegar grær.
Á fyrstu árum okkar hjóna í Laufási bar
þar eitt sinn að garði fyrrverandi læriföður
minn, dr. Pórir Kr. Þórðarson. Við tókum
tal saman og eitthvað vék ég þá að því við
prófessorinn, að ekki hefði ég nú haldið mig
nógu vel að fræðunum á háskólaárunum og
sennilega væri mér hollt að fara í eitthvert
sérfræðinám erlendis, til þess að bæta fyrir
þessar vanrækslusyndir. Dr. Þórir hló við
og sagði: „Þetta er dæmalaus fjarstæða. Þú
átt að fá þér nægan pappír oglipra ferðarit-
vél og ferðast. Já, því ekki til Italíu og velja
þar fagran og kyrrlátan stað við Miðjarðar-
hafið og hugsa og skrifa.“ Ég hygg að ég
hafi sjaldan fengið hollari viðurkenningar-
og uppörvunarorð en fannst ég raunar ekki
verðskulda þau. Hins vegar voru aðstæður
með þeim hætti, að minni hyggju þá, að
Ítalíuferð var ekki hugsanlegur möguleiki
fyrir barnakarl og kartöflubónda, sem
þjónaði þrem sóknum. Aftur á móti var þó
SINUELDAR
ekkert, sem gat komið í veg fyrir aukin
pappírskaup, enda jukust þau við þessa
óvæntu hvatningu doktorsins. Efnivið
skorti ekki, því við hvert fótmál rakst ég á
söguleg viðfangsefni þar heima í Laufási og
mörg þeirra áhugaverð. Margir höfðu for-
verar mínir þar látið að sér kveða á ýmsan
hátt, ekki síst við bóklega iðju. Þangað kom
árið 1622 fræðimaðurinn og skáldið, sr.
Magnús Olafsson, sem hafði þá gegnt rekt-
orsembætti hér heima á Hólum í Hjaltadal
veturinn 1620-1621, en fékk þá Laufás og
hélt staðinn til æviloka þann 22. júlí 1636.
Þegar hugað er nánar að uppruna þessa rit-
færa manns er faðir hans sagður hafa verið
nefndur Ólafur Helgason að Hofsá í Svarf-
aðardal, en Magnús „tekinn af móður sinni
örendri, er var á vergangi". Drengnum var
þá komið fyrir á Urðum í Svarfaðardal og
alinn upp af Bessa Hrólfssyni bónda þar.
Aðrir segja að hann hafi hlotið uppeldi hjá
Benedikt, sýslumanni ríka, Halldórssyni á
Möðruvöllum. En víst er að hingað heim að
Hólum átti leið hans eftir að liggja til náms.
Lærði hann í Hólaskóla og var síðan í há-
skólanum í Kaupmannahöfn og kom þaðan
aftur til landsins árið 1599. Árið 1620 kom
Magnús aftur hingað heim að Hólum og
gegndi rektorsembætti við Hólaskóla vet-
urinn 1620- 21. Þá fékk hann Laufás 1622
og hélt til æviloka. Hann var mikill fræði-
maður. Eftir hann er prentað í Kaup-
mannahöfn 1650 Specimen lexici Runici og
latnesk þýðing Snorra Eddu einnig útgefin
í Kaupmannahöfn 1665. Raunar er hægt að
gleyma sér við afrek þessa ágæta Laufáss-
klerks og margt hægt að telja upp af af-
reksverkum hans í ritun og útgáfum, sem
haldið hefur verið til haga.
Þannig fór að efnivið til rannsókna skorti
ekki á prestskaparárum mínum heima í
Laufási. Einn var sá prestur, sem þar hafði
setið og var þjóðkunnur fyrir brennandi
áhuga á brýnu hugsjónamáli. Það var séra
Magnús Jónsson (f. 1828), faðir Jóns al-
þingismanns og forsætisráðhen-a (f. 1859).
Sr. Magnús hafði sjálfur átt við áfengis-
vanda að stríða, en vann bug á honum. Lét
hann ekki þar við sitja, heldur ritaði og gaf
út væna bók, sem hann nefndi Bindindis-
fræði. Þar er þetta mikla vandamál og þjóð-
félagsböl krufið til mergjar á ýtarlegan hátt
og því fylgdi hreyfing um stofnun bindind-
isfélaga víða um land, sem leiddu þá til mik-
illar blessunar fyrir frelsisbaráttu þjóðar-
innar. Áhugi sr. Magnúsar var vekjandi og
hafði áhrif til margþættra framfara.
Nú er böl af völdum óreglu og eiturlyfja
orðið það vandamál, sem brýnast er að tak-
ast á við á nýrri öld. Vert er að hafa það í
huga, þegar framundan eru margþætt og
vegleg hátíðahöld í öllum landsfjórðungum
á komandi sumri. Fátt er mikilvægara en
það, að þjóð gangi algáð til þeirrar hátíðar.
Vonandi þarf þá enginn að líta svipaða sýn
á komandi tíð og Hjálmar skáld Jónsson í
Bólu, er orti svo um lest, sem hann mætti á
förnum vegi:
„Aumt er að sjá í einni lest
áhaldsgögnin slitin flest,
dapra konu og drukkinn prest,
drembinn þræl og meiddan hest.“
í upphafi þessa rabbs var vikið að því,
hverja nauðsyn menn telja á því að kunna
skil á efnahagsmálum og margþættum
straumum í stjórnmálum. Ekki er ástæða
til að finna að því. Hinu má ekki gleyma, að
vísasti vegur til farsældar er ábyrg afstaða
til þess eiturlyfjavanda, sem nú ógnar þjóð-
inni. Þjáð af völdum þess böls má æska
þessa lands eigi ganga til móts við nýja öld.
Halldór Laxness flutti eitt sinn ávarp ungu
fólki á Þingvöllum á hvítasunnudag. Þar
komst hann m.a. svo að orði: „Það er aðal
æskunnar að hafa frjálsa og heilnæma sýn
á lífinu í kringum sig, réttlætiskröfur henn-
ar og fegurðarþrá eru snar þáttur af lífs-
krafti hennar sjálfrar, en ekki svikin verzl-
unarvara, sem hún sé fús að selja með
afslætti, ef henni er borgað út í hönd, eins
og oft er einkenni á „hugsjónum" hinna
rosknari manna, sérstaklega í opinberu lífi.
Það er eðli heilbrigðrar æsku að vera ósátt-
fús við alla þá aðila, sem eru lífsöflunum
fjandsamlegir, að láta aldrei múta sér til
samkomulags við slíka ki-afta.“ (Aðal æsk-
unnar, Vettvangur dagsins, útg. 1942.)
Skáldið sló þar á strengi, sem hljóma
hátt á þeim tíma, sem við lifum nú, þegar
máttur fjármagnsins er tilbeðinn eins og
voldugur hjáguð og eiturlyf brjóta niður
viðnámsþrótt íjölda ungra og aldinna og
leiða böl yfir saklaus börn. Kirkjan getur
ekki setið hjá og látið sem henni komi þessi
vá ekkert við. Margir hafa hlýtt því kalli að
vara við hættunni og koma til móts við þá,
sem hafa orðið fyrir höggum þessa vágests.
Þau þungu högg hljóta að vekja okkur til
ábyrgrar afstöðu. Kirkjunni ber að styðja
þau félagasamtök, sem hlýða þeirri köllun
að vinna gegn þessari eiturvá. Hún má ekki
láta sér vaxa í augum þau margþættu við-
fangsefni, en taka til hendi þar sem þess
gerist þörf. Það yrði henni til sannarlegs
ávinnings á nýrri öld, að hafa frumkvæði og
baráttuvilja í átökum gegn andstæðingum
heilbrigðra lífshátta. Ohrædd við hvers
konar sinuelda, sem reynast þegar til kast-
anna kemur, brennandi nauðsyn til siðbót-
ar og almannaheilla.
BOLLI GÚSTAVSSON
Á HOLUM
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 15. APRÍL 2000 3