Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1999, Blaðsíða 12

FORVITNILEG
HÚSÁ
FÖRNUM VEGI
MYNDIRQGTEXTI: GÍSLI SIGURÐSSON
Sum hús eiga sér merka sögu, önnur eru bara
sl krýtin og skemmtileg. Á ferðum sínum um landið
hefur blaðamaður Lesbókar ótt stefnumót við dólítið
öðruvísi hús en þau sem kynnt hafa verið
í Lesbók annað veifið.
mmmr, ■ ' ‘ V-„v -r-r
1JU 1 H
Efra-Sandgerði við Kettlingatjörn.
EFRA-SANDGERÐI
Þegar komið er til Sandgerðis eftir vegin-
um norðan frá Garðskaga vekur einstakt
hús athygli á útmörkum bæjarins. Sand-
gerðingar búa í einbýlishúsum og þau eru
yfirleitt steinsteypt og bera öll merki þess-
arar aldar og nútímans. En þetta báru-
járnsklædda og blámálaða hús, sem heitir
* Efra-Sandgerði, vísar aftur til 19. aldar, en
ber jafnframt með sér að einhver annast
um það af kostgæfni. Það kemur raunar í
ijós þegar að er gáð, að Efra-Sandgerði er
elzta húsið í Sandgerði og að það á sér 116
ára sögu. Sú saga hófst með skipsstrandi
sem varð happafengur fyrir húsakost í
næsta nágrenni líkt og skipsstrandið
nokkru síðar austur í Selvogi sem varð til
þess að Árnesingar fengu ódýran húsavið.
Það var árið 1881 að kaupfarið James
Town rak mannlaust að landi við Þórshöfn,
skammt sunnan við Stafnes. Ekki hef ég
rekizt á heimildir um hvað varð af skips-
höfninni; hvort henni var bjargað í annað
skip, eða hvort allir fórust. En svo mikið er
víst að skipið var hlaðið húsaviði. Segja
heimildir að þar hafi verið um 100 þúsund
. plankar og áttu menn erfitt verk fyrir
höndum að koma farminum í land. En allt
þetta timbur var vitaskuld eins og hver
önnur himnascnding, þvi mikill skortur
var á timbri. Á næstu mánuðum risu mörg
myndarleg timburhús á Suðumesjum og
Efra-Sandgerði var eitt þeirra.
Húsbyggjandinn þar var Sveinbjöm
Þórðarson útvegsbóndi í Sandgerði, fædd-
ur 1817 á Járngerðarstöðum í Grindavík,
þá talinn annar auðugasti maður á Suður-
nesjum á eftir Katli Ketilssyni í Kotvogi í
Höfnum. Hann gerði út marga báta og átti
auk þeirra nokkur þilskip. Litlar heimildir
er að hafa um byggingu Efra-Sandgerðis
* en séra Sigurður B. Sívertsen segir í Suð-
urnesjaannál sínum að mörg hús hafi verið
í smíðum haustið 1883, „þeirra mest Sand-
gerði hjá Sveinbirni bónda“.
Sími var fyst Iagður suður til Sandgerðis
1915 og þá í húsið Efra-Sandgerði, sem um
tíma varð simstöð í plássinu. Enda þótt
grunnflötur hússins sé aðeins um 60 fer-
metrar var oft þétt setinn bekkurinn í hús-
inu, en það var þó fremur regla en undan-
tekning á fyrstu áratuguin aldarinnar.
Fyrir utan heimilisfólk fengu sjómenn á
vertíðum að búa í húsinu og þar að auki
vom þar 3-4 vinnukonur sem bjuggu í
„stúlknaherberginu".
Tvær stofur vom á jarðhæð, „Homstof-
an“ og „Laufeyjarstofa". í suðurenda var
stúlknaherbergið en þrjú herbergi á loft-
inu. Kolaofn var í stofunni og engin önnur
upphitun, en í einangmn hafði verið notað-
ur mór og ýmis skonar dót; þar á meðal
fannst skinnskór. Oft var kalt í Efra-
Sandgerði; einnig það var regla fremur en
undantekning í húsum af þessu tagi. I við-
byggingu að norðan var upphaflega hlóða-
eldhús og barst þaðan reykur upp á loftið;
var stundum talað um „svartaloft" og
„svartagang". Spölkorn sunnan við húsið
vom hlaða, hesthús og 8-9 kúa fjós, en
mólk var seld til bátanna í Sandgerði.
Svo fór að Efra-Sandgerði þótti ekki
íbúðarhæft og lengi stóð húsið mannlaust
og vildu sumir rífa það eða brenna. Af því
varð þó ekki og svo fór fyrir 20 ámm að
Lyonsklúbburinn í Sandgerði eignaðist
húsið og þar er nú félagsheimili klúbbsins.
Á síðustu tveimur áratugunum hefur verið
unnið að endurgerð Efra-Sandgerðis og er
nú aðeins lítilháttar verk eftir á loftinu.
Allir gluggar hafa verið endursmíðaðir í
uppmnalegri gerð, nema hvað þeir era
tvöfaldir og komin er hitaveita í stað kola-
ofnsins og veggir einangraðir á nútima-
vísu. Upprunalega var standandi timbur-
klæðning utan á húsinu úr 2,5x7 tommu
borðum, en með tilkomu bárujárns fyrir
aldamótin var húsið járnklætt og er það
enn.
Fyrir Lyonsklúbbinn og Sandgerðinga
alla er sómi að Efra-Sandgerði, húsinu sem
speglast í góðu veðri í Kettlingatjörn og er
ólíkt öllum öðmm húsum í bænum.
Samkomuhús ó Minni-Borg.
SAMKOMUHÚS Á
MINNI-BORG
Við þjóðveginn í Grímsnesinu stendur
dæmigerð vegaverzlun þar sem hægt er að
fá bensín, allar algengar sjoppuvömr, en
líka kaffibolla. I marga áratugi rak Garðar
Gislason h/f verzlun og sláturhús á Minni-
Borg og þar lögðu sumir bændur inn fé sitt
og tóku út vömr.
Vestan við verzlunarhúsið stendur virðu-
legt, gamalt steinhús án skiltis eða einhvers
sem bendir til ákveðinnar notkunar. En þeir
sem eitthvað hafa gluggað í þróun íslenzkr-
ar byggingarlistar fyrr á öldinni sjá strax að
þama hefur fagmannlega verið staðið að
verki og að húsið er eitt af þeim sem nú tíðk-
ast að flokka sem íslenzka steinsteypuklass-
ík. Sú klassik stóð ekki lengi, en spannaði
timabil frá endalokum bámjárnshúsanna
fram að módernismanum.
Flestir Árnesingar sem komnir em til vits
og ára þekkja þetta hús: Gamla sam-
komuhúsið á Minni-Borg þar sem Borgar-
böllin vom haldin sællar minningar. Frá
sama tíma vom „ungmennafélagshúsin" í
sveitum landsins, sem viku fyrir stærri fé-
Iagsheimilum um 1960. Sömu örlög biðu
samkomuhússins á Minni-Borg; nýtt félags-
heimili sem byggt var nokkm vestar leysti
það af hólmi.
En hver var ástæðan fyrir því að venju-
legt, bárajámsklætt „ungmennafélagshús"
reis ekki í Grímsnesinu? Böðvar Pálsson
hreppstjóri á Búrfelli telur að það kunni að
vera vegna þess að nokkm áður var Þrasta-
lundur í byggingu við Sogsbrúna. Það var
glæsilegt hús sem brann því miður á stríðs-
ámnum. Þar hafði verið til kallaður nýlega
útskrifaður arkitekt, Þorleifur Eyjólfsson,
og Böðvar telur líklegt að framámenn í
Grímsnesi hafi hitt hann við Þrastalund. Að
minnsta kosti fór svo að Þorleifur var ráð-
inn til að teikna nýtt samkomu- og þinghús,
sem byggt var 1929 á Minni-Borg, og það
var steinsteypt.
Oll hlutföll í þessu húsi em fagmannlega
og fallega unnin. Klassískt svipmót, er und-
irstrikað með gafli á stómm kvisti, en undir
gaflinum em þrír jafn háir gluggar og tveir
ofar og utar. Kvistinn og gaflinn teiknaði
Þorleifur einungis fyrir útlit hússins, en án
hans væri þetta klassíska svipmót alls ekki
fyrir hendi.
Þorleifur Eyjólfsson fæddist 1896 og dó
1968. Hann nam sín fræði í Staatliche Bau-
gewerkschule í Buxtehude í Þýzkalandi á
áranum 1920-30. Heim kominn rak hann
teiknistofu, en vann síðar hjá Húsameistara
rikisins og á Teiknistofu landbúnaðarins.
Frá tímabili steinsteypuklassíkur í Reykja-
vík em nokkur íbúðarhús eftir Þorleif sem
búa yfir sístæðri fegurð; þar á meðal Tjarn-
argata 24 frá 1925, Óldugata 18 frá 1927,
Túngata 30 frá 1928, en í Oddfellowhúsinu
frá 1931 er nýr stfll kominn til sögunnar.
Einkenni á húsum hans vom svonefnd
mansardþök, eða gaflsneidd þök með kvist-
um. Merkilegt þótti þegar Þorleifur teikn-
aði og byggði eigið hús, að hjónarúmið var
steinsteypt, en það er önnur saga.
Samkomuhúsið á Minni-Borg var barn
síns tíma í þá vera að það var óeinangrað.
Innan á veggjum var hinsvegar panelklæðn-
ing. Þannig stóð á í Grímsnesi 1929 að hús-
næði vantaði einnig fyrir barnaskóla. Þau
not vora látin ganga fyrir; salnum skipt í
tvennt og var aðstaða fyrir leikfimi öðmm
megin, en kennsluaðstaða hinum megin.
Skólasljórahjónin bjuggu þar að að auki í
húsinu, en 1933 dóu þau bæði úr taugaveiki.
Eftir það var skólinn fluttur úr húsinu og
það ekki notað til annars en samkomuhalds
fram til 1966, þegar nýja félagsheimilið reis.
Við tók niðurlægingartímabil gamla sam-
komuhússins og má í rauninni þakka fyrir
að húsið skuli enn standa. Húsverðir í nýja
félagsheimilinu fengu gamla samkomuhúsið
til afnota. Þeir vom bfla- og vélaviðgerða-
menn og húsinu var breytt í verkstæði, en
leiksviðið notað fyrir varahluti og annað
dót. Veggpanel var þó bjargað með því að
asbestklæðning var sett innan á veggi upp í
tveggja metra hæð.
Eins og við er að búast var húsið út atað
af sóti og óhreinindum að innanverðu. Þar
að auki vom plötur teknar að losna og fjúka
af þakinu og í desember 1995 kom fram sú
tillaga í hreppsnefnd Grímsnesinga, að
björgunarsveit fengi ákveðna Ijármuni fyrir
að bijóta húsið niður og láta það hverfa.
Það er í fullu samræmi við þá áráttu Ár-
nesinga að brjóta niður og eyða menningar-
verðmætum, sem ég skrifaði um í Lesbók á
liðnu sumri.
Það ótrúlega átti sér stað að húsinu var
forðað frá eyðingu. Húsfriðunarnefnd hafði
afskipti af málinu og var eindregið mælt
með því að húsið fengi að standa. Og þá er
komið að kaflaskiptum, því gamla sam-
komuhúsið hefur fengið nýtt líf, nýtt hlut-
verk. Konur frá fimm bæjum í Grímsnesi
stofnuðu félag um rekstur hússins, en Lisa
Thomsen húsfreyja á Búrfelli, kona Böðvars
hreppstjóra, hefur verið aðal drifkraftur-
inn. Nú er ánægjulegt að líta þar inn úr dyr-
unum þvíþar er nú fallega innréttað veit-
ingahús og krá.
Hvort tveggja er að geysileg umferð er
um Grímsnesveg og staðurinn hæfílega
langt frá Reykjavíkursvæðinu til þess að
geta verið heppilegur áningarstaður, en á
hitt er cinnig að Iíta að það er enginn smá-
ræðis mannfjöldi sem að staðaldri dvelur í
um 2000 sumarbústöðum í Grímsnesi og
nágrannasveitunum.
Kráin í gamla samkomuhúsinu heitir
Gamla-Borg og þar er að sjálfsögðu vel
búinn bar og kannski er það timanna tákn
að barborðið er gamall bókaskápur ung-
mennafélagsins. Einnig em léttar veitingar
á boðstólum, heimabakað brauð, kaffi og
bjór. Nú nýtur leiksviðið sín að nýju; þar
stendur til að hafa lifandi tónlist, en Borgar-
böllin verða ekki endurvakin. Aftur á móti
má eiga von á því að Böðvar hreppstjóri
bregði sér með nikkuna sína á sviðið og spili
fyrir krárgesti; það hefur hann nokkmm
sinnum gert. Saga Gömlu-Borgar er þó ekki
orðin löng; hún var vígð 3. júlí á síðasta
sumri. Og sitthvað er enn ógert. Þar á með-
al er 20 fermetra koniaksstofa sem innrétt-
uð verður undir leiksviðinu.
-|
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 13. NÓVEMBER 1999