Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1999, Blaðsíða 9

HJALPAR GUÐ ÞEIM SEM
HJÁLPASÉRSJÁLFIR?
EFTIR^JÓHANN BJÖRNSSON
Viðfangsefni existensíalismans eða tilvistarheimspek-
innar má rekja allt aftur til aldingarðsins Eden \: >ar em
Adam og Eva, Guð og höggormurinn áttu all athygl-
isverð og á köflum óborganleg sa mskipti. Vandamál-
ið sem h ilasir við í sögunni um Adam og Evu og snýst
um frelsi, ábyrgð og óheilindi gengur sem rauður
t jráður í heimspeki Jeang-Paul Sartre.
MEI-MEI BERSSENBRUGGE
KRÓNÍKA
ÁRNIIBSEN ÞÝDDI
Ég fæddist á árí himbrímans
viðmikið uppistand. Móðirmín -
sem ævinlega tróð 500 dölum í
seðlum
inn í axlirnar á spilavítisloðkápunni
sinni,
oghafði alltaf litið á sig
sem elsta soninn í fjölskyldunni -
rétt kíkti á mig
ograuk aftur burt
í frí á Súmötru.
Bróðir hennar keypti barnafötin á
mig;
éghefséðþau, lítil trúðsklæði
úr litríku silki.
Kínversk amma mín
baðaði mig vandlega
íjárnbala á hverjum degi;
þjónusturnar biðu íröðum
með dauðhreinsað vatn oghand-
klæði
tístu og brostu
ogþutu um háan steinsalinn
í örsmáum inniskóm.
Pegar afi
hafði lært að lifa
við svik elsta sonarins
tók hann mig í fangið
gekk með mig
hjá plómutrjám, kirsi og döðlu-
trjám;
hann sýndi mér stirðnuð klæði
forfeðra minna ogsalinn þeirra
með súginum,
síðu skeggin á vísum öldruðum vin-
um sínum,
og kríbburnar sínar.
Afi talaði við mig, kenndi mér.
Móðir mín segir að tveggja mán-
aða
hafi égkunnað að þefa af blóm-
um,
ota lítilli lúku í átt til mánans.
Égfyllist stolti enn þann dagí
dag
þegar égminnist þess
að allt þetta gerðist á kínversku.
Höfundurinn fæddist í Beijing 1947 af kín-
versku og hollensku foreldri, en býr í Nýju
Mexíkó og New York. Þýðandinn er leik-
húsfræðingurog leikritaskóld.
KRISTINN GÍSLIMAGNÚSSON
UMHVERFISMAT
Þeim hefur fækkað
farfuglunum
ítaktvið
fjölgun laufblaða
undir fótum ferðalangs
Hann lítur sér nær
hálendisperíu
í stríði við umhveríismat
virkjunar
Annað óhuggandi:
Hjarðir hreindýra
ísigtinu
flýja hvellinn
frá byssukúlum
Fuglarfmna veg
ailrar veraldar
frá haglabyssum
sem brenna af
Skotmenn fá
skelk í bringu
Engin villibráð
að hætti hússins
Höfundurinn er skáld í Reykjavík og fyrr-
verandi prentari.
EKKI sinni sat existensíalisti í hægindast-
ól heima í stofu. Hann var ekki að gera
neitt sérstakt, tottaði pípu sína og hafði
enga sérstaka ástæðu fyrir því að vera til
né heldur hafði hann ástæðu fyrir því að
vera ekki til. Ekki veit ég hvort existensíal-
isti þessi var drykkfelldur, þunglyndur og
kvensamur eins og oft er haft á orði um ex-
istensíalista, en hitt veit ég að það skiptir
ekki máli hér.
Þar sem existensíalistinn sat í stól sínum
kom sonur hans, þá fimm ára gamall að og
sagði upp úr eins manns hljóði: „Pabbi af
hverju á Guð að passa okkur?“ Existensíal-
istinn karl faðir stráksa vissi ekki alveg
hvernig hann átti að bregðast við spurn-
ingu sonar síns enda þarna dregnar upp
efasemdir um Guð sem oft er kallaður
skapari himins og jarðar. „Viltu ekki að
Guð passi okkur?“ svaraði existensíalistinn
svona til þess að halda umræðunni um
þetta hjartansmál stráksa gangandi. Hik
kom á strák og hann virtist ekki alveg viss.
„Viltu kannski að við pössum okkur bara
sjálfir?" bætti existensíalistinn við en hélt
þeim möguleika opnum að strákur gæti
bæði svarað játandi og neitandi. „Jú við
skulum bara passa okkur sjálfir" var svar
stráksins eftir dálitla umhugsun og hann
virtist hafa fengið fullnægjandi úrlausn
vanda síns og gat þar með haldið áfram að
leika sér eftir þessa skyndilegu truflun hu-
grenninga sinna um lífsins vanda.
Viðfangsefni mitt hér er í framhaldi af
samræðum existensíalistans við son sinn. A
hvern hátt getur existensíalisminn talist
húmanismi eins og franski heimspekingur-
inn Jean-Paul Sartre hélt fram í fyrirlestri
sínum Tilverustefnan er mannhyggja?2
Hvernig getur heimspekingur sem tekur á
móti nemanda sínum í vanda talist húman-
isti þegar hann svarar ósk um aðstoð við
ákvarðanatöku með orðunum: „Þú ert
frjáls, veldu þ.e.a.s. finndu einhver úrræði.
Engin almenn siðfræði getur sagt þér hvað
skal gera ...“3 Og hvernig getur sú heim-
spekistefna talist húmanismi ef unglings-
stúlkur eru varaðar við henni líkt og ef um
meginsynd aldarinnar væri að ræða eins og
Maurice Merleau-Ponty segir að gert hafi
verið eftir að höfuðrit Sartres l’Étre et le
néant kom út árið 1943?4 Og ennfremur,
hvernig getur það staðist að slík heimspek-
istefna sé grunnur að meðferðarúrræði
þeirra sem þurfa að takast á við tilvistar-
kreppu? En stefnur í sállækningum fyrir-
finnast sem eru byggðar á existensíalískri
hugsun. Það er í sjálfu sér ekkert skrítið að
maður velti því fyrir sér hvernig exist-
ensíalíski sálfræðingurinn meðhöndlar
skjólstæðinga sína ef Sartre tekur á móti
nemanda í vanda með orðunum: „Þú ert
frjáls, veldu þ.e.a.s. finndu einhver úrræði."
II. Guði storkað
Viðfangsefni existensíalismans eða tilv-
istarheimspekinnar má rekja allt aftur til
aldingarðsins Eden þar sem Adam og Eva,
Guð og höggormurinn áttu allathyglisverð
og á köflum óborganleg samskipti. Tilvist-
ai-vandinn í Eden er um margt sá sami og
sá er fyrirfinnst í nútímasamfélagi; breysk-
leiki, takmörkuð ábyrgðarkennd, skömm
og angist. Adam át ávöxt af skilningstré
góðs og ills sem Guð hafði bannað. Avöxt-
inn tók hann úr hendi konu sinnar sem svo
aftur hafði iátið freistast af gylliboðum
höggormsins. Við þetta reiddist Guð en féll
jafnframt i gryfju óheilinda ef hann er
greindur útfrá heimspeki Sartres. Óheilindi
Guðs fólust í því að afneita þeim Adam og
Evu sem frjálsum og ábyrgum einstakling-
um. „Hefir þú etið af trénu, sem ég bannaði
þér að eta af?“ spurði Guð Adam. „Konan,
sem þú gafst mér til sambúðar, hún gaf
mér af trénu, og ég át.“ svaraði Adam og er
ekki laust við að hann reyni að varpa
ábyrgðinni að hluta til á Guð sem gaf hon-
um gjöfina „ófullkomnu" þó aðalsökudólg-
urinn í huga hans sé vissulega konan sem
tældi hann til þess að éta. Guð lét ekki þar
við sitja heldur beindi máli sínu að konunni
og sagði: „Hvað hefir þú gjört?“ Konan var
ekki heilli en Guð og Adam í afstöðu sinni
samkvæmt existensíalískri túlkun. Hún tók
þá sér til fyrirmyndar og fann sinn eigin
sökudólg og ábyrgðaraðila fyrir óförum
sínum, nefnilega höggorminn. Höggormur-
inn fékk síðan makleg málagjöld. Hvorki
Adam né Evu datt nokkurntíma í hug að
þau gætu talist ábyrg gjörða sinna, hvað þá
að þau hefðu verið frjáls að því að láta und-
an freistingum höggormsins. Guð var í
engu skárri þar sem hann afneitaði Adam
og Evu sem frjálsum og ábyrgum viljaver-
um og taldi höggorminn ábyrgan fyrir
rangri breytni þeirra."'
Þetta vandamál sem blasir við í sögunni
um Adam og Evu og snýst um frelsi,
ábyrgð og óheilindi gengur sem rauður
þráður í gegnum heimspeki Jean-Paul Sar-
tre. Jafnframt er hér um að ræða veiga-
mikið vandamál í hversdagslegu lífi sam-
tímans þrátt fyrir aukinn og breyttan
mannskilning og verulegar framfarir í
tækni og erfðavísindum.
„Ef Guð er ekki til, þá er allt leyfilegt.“
Þessi orð Dostojevskys lýsa upphafsorðum
existensíalismans að mati Sartres.6 Það er
óvitlaust að túlka atburðina í Eden svo að
með þeim hafi verið lagður grunnur að ex-
istensíalisma nútímans sem leggur áherslu
á að skoða manneskjuna í heild sinni sem
einstakling í aðstæðum sínum, reynslu
hennar, frelsi og ábyrgð.
Guð sjálfur varð að játa sig sigraðan eftir
samskipti sín við mannfólkið og höggorm-
inn þar sem hann sagði: „Sjá, maðurinn er
orðinn sem einn af oss þar sem hann veit
skyn góðs og ills.“7 Síðan þá hefur maður-
inn í raun verið sinn eigin Guð hvort sem
hann hefur viðurkennt það og viljað eður
ei.
III. Mannskilningur existensíalismans
Samkvæmt mannskilningi existensíalis-
mans voru þau Adam og Eva hvorki knúin
áfram af líffræðilegum eða sálfræðilegum
hegðunariögmálum né heldur af einhverri
guðlegri forsjá eða örlögum þar sem þau
létu freistast af ávextinum góða. Þau voru
sjálf ábyrg fyrir ástríðu sinni og breytni og
þar með ábyrg fyrir því að falla í freistni
samkvæmt mannskilningi existensíalis-
mans. Girnileiki ávaxtarins og fagurgali
höggormsins eru engin afsökun fyrir hrös-
un mannfólksins í Eden: „Tilveruheimspek-
ingurinn trúir ekki á vald ástríðnanna,“
segir Sartre og heldur áfram:
„Hann lítur ekki svo á, að heitar ástríður
séu einhverskonar hamslaus náttúruöfl
sem leiði manninn til ákveðinna athafna og
sem þar með afsaki hann. Hann álítur
manninn þvert á móti ábyrgan fyrir ástríðu
sinni.“8
Maðurinn er í heiminum sem fullkomlega
frjáls vera. „Maðurinn er dæmdur til frels-
is,“ segir Sartre.11 Frelsið er hlutskipti sem
með engu móti verður undan vikist og er
forsenda allra athafna. Ég á tilvist mína án
afsakana og er ábyrgur fyrir því sem ég
geri úr mér. Ef ég er huglaus eða haldin
minnimáttarkennd, held framhjá konu
minni eða beiti ofbeldi þá er það ég og eng-
inn annar sem er ábyrgur fyrir hugleysi
mínu, framhjáhaldi og ofbeldi að mati Sar-
tres. Þar, rétt eins og í Eden þegar eplið
freistaði, breytir girnileiki konunnar sem
ég held framhjá með, leiðindi þess sem ég
beiti ofbeldi og aðstæður þær sem kveikja
hugleysi mitt engu um frelsi mitt og
ábyrgð á eigin gjörðum.
Sumir segja að þeir hafi ómögulega get-
að breytt öðruvísi en þeir breyttu. Þeir hafi
verið ofurseldir aðstæðum sínum hvort sem
það eru ástríður eða aðrar utanaðkomandi
orsakir. Slíkar orsakir eru því oft taldar
hafa skert frelsi þeirra. Hver hefur ekki
heyrt um konur sem fyrirgefa eiginmönn-
um sínum heimilisofbeldi eða svik á þeim
forsendum að þeir hafi ekki verið ábyrgir
gjörða sinna og látið stjórnast af einhverju
sem kallað er stundarbrjálæði. Slík fyrir-
gefning sýnir okkur þeirra eigin óheilindi,
rétt eins og óheilindi Guðs sem fólust í því
að afneita frelsi og ábyrgð Adams eins og
fyrr segir. Adam hefði getað breytt öðru-
vísi og sama máli gegnir um ofbeldismenn-
ina og svikarana. Hér er aðeins um afar-
kosti að ræða að mati Sartres: „Maðurinn
getur ekki stundum verið þræll og stund-
um frjáls; hann er annaðhvort fullkomlega
frjáls eða alls ekki frjáls.“f + 10} Að skýla
sér á bakvið ástríður, breyskleika eða aðra
utanaðkomandi þætti er einfaldlega á
ábyrgð þess sem svo gerir.
Viðhorf Sartres er vissulega gagnleg og
holl áminning um það hvað við erum og
hvað við ætlum okkur að verða og hvernig
siðferði við erum að skapa manna á meðal.
Siðferðið í samfélaginu er undir okkur
sjálfum komið og breytni okkar. Það er
hvorki betra né verra heldur en hegðun
okkar gefur til kynna. Við erum löggjafar í
þeim skilningi að allt sem við gerum getum
við ekki neitað öðrum um að gera einnig.
Ef ég beiti ofbeldi get ég ekki sett út á það
að ég sé beittur ofbeldi og að sama skapi ef
ég held framhjá konu minni get ég ekki áf-
ellst hana fyrir að halda framhjá mér. Því
ætti maður ávallt að spyrja sig hvernig
færi ef allir höguðu sé eins og maður sjálf-
ur. Hér fær existensíalisminn ákveðinn
húmanískan blæ. Ég geri bara það sem ég
get viljað að allir menn geri og ef ég geri
undantekningu fyrir sjálfan mig er ég
óheill í breytni minni, ég sýni ákveðið for-
dæmi og það getur komið mér illa þótt síð-
ar verði. Þessi afstaða ætti að liggja til
grundvallar í húmanísku samfélagi.
En er frelsi mitt eins afgerandi og Sar-
tre vill vera láta? Hef ég alls enga afsökun
fyrir breyskleika mínum, minnimáttar-
kennd, skömm, framhjáhaldi og ofbeldi?
Get ég hætt að fyllast minnimáttarkennd
og skömm og hætt að slást og halda fram-
hjá svo fremi sem ég vil það sjálfur?
Það er ekki að undra að Mauriee Mer-
leau-Ponty hafi viljað líkja fyrirlestri Sar-
tres Tilverustefnan er mannhyggja við
trúarbrögð.' + ll} Að halda því fram að
„Hugleysingi geti alltaf hætt að vera hug-
laus ...“f + 12} eins og segir með orðalagi
Sartres minnir mann óneitanlega á orð ým-
issa kristinna manna sem segja að homm-
inn geti hætt að vera hommi ef hann bara
taki sig á. Hér tel ég ekki vera alveg um
sambærilega hluti að ræða en það er þó
skyldleiki með þessum sjónarmiðum.
Niðurlag í næstu Lesbók.
1 í ritgerð þessari lief ðg kosið að nota erlendu orðin exist-
cnsíalismi sem þýtt liefur verið sein tilvistarlieimspeki og
lnímanisini sem þýtt hefur verið sem mannhyg'gja eða
mannúðarstcfna.
2 Jcan-Paul Sartre, Tilverustefnan er maunhyggja, Páll
Skúlason þýddi (óútgefin drög að þýðingu, febniar 1981).
* Sama rit bls. 15.
4 Maurice Merleau-Ponty, Sense and non sense, þýðandi
Hubert L. Dreyfus og Patricia AUen Dreyfus (Northwest-
ern Univei*sity Press) bls.71.
8 Frásögnin um Adam og Evu er að finna í kaflanum
„Paradís og syndafallið“ í fyrstu bók Móse í Biblíunni.
6 Tilverustefnan er mannhyggja bls.l 1.
7 Fyrsta bók Móse, sjá „Paradís og syndafallið“.
R Tilverustefnan er mannhyggja bls.l 1.
9 Jean-Paul Sartre Being and Nothingness, þýðandi Hazel
E. Barnes (Washington Square Press, 1956), bls. 567.
*+10} Sama rit bls. 569.
‘+11} Vincent Peillon, „Merleau-Ponty en mouvement“
Magazine litteraire, núiner 320 apríl 1994.
‘+12} Tilverustefnan er inannhyggja bls. 20.
Höfundurinn er heimspekingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 13. NÓVEMBER 1999 9