Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1999, Blaðsíða 8

M£Ð KVEÐJU
FRAGEIRHILDI
EFTIR INDRIÐAG. ÞORSTEINSSON
Eyðibýli í Öxnadal eru merkt á við fullgilda bæi út að
Engimýri sem var í eyði sumarið 1943, eða byggðist
það sumar, og er nú gistiheimili. Fer vel á því að sveit-
arfélög sem einhvers mega sín og er sárt um virðingu
sína minnist einyrkjanna á þessum stöðum með svo
sem einni stöng og skilti með nafni bæjarins.
Morgunblaðið/Kristján
Hér sést að Geirhildargarðar hafa fengió veglegt skilti, en jörðin hefur lengi staðið í eyði.
ÍSLENDINGAR hafa um nokkum tíma haft
áhuga á fornminjum og notað ýmis tækifæri
til að grafa upp fornar minjar eða staði í
minningarskyni, nú síðast Eiríksstaði í Döl-
um, síðasta bústað Eiríks rauða og sonar
hans, Leifs Eiríkssonar, áður en byggðust
löndin góðu í vesturvegi, Grænland og Vínl-
and. Þeirra landa minnumst við nú við al-
darlok með ýmsum hætti og íslenskra afreka,
sem tengdust þeim byggðum.
En þegar minnst er á afrek, hafa þau unn-
ist mörg og stór í föðurlandinu sjálfu, Islandi,
þótt ekkert sérstakt þeirra verði tilefni hátíð-
arhalda á aldamótaári nema kristin trú.
Kristnitökunnar verður að sjálfsögðu minnst
á veglegan hátt og eru þær minningarathafn-
ir þegar hafnar. Osungnar eru þá fjölmargar
athafnir aðrar í sögu þjóðar, sem við munum
minnast á réttum tímum. Sumt af þróun þjóð-
lífs okkar er þeirrar gerðar að hennar verður
ekki minnst í ártölum, heldur hverfur hún út í
þögnina og geymist þar að eilífu og er að litlu
eða engu getið þegar tímar líða. Segja má að í
umgengni sinni við landið hafi þjóðin lifað
nokkur stig, þar sem búseta og búskapar-
hættir, að viðbættu veðurfari, hafa reynst
landinu erfið í aldanna rás og lítt hugsað um
þarfir landsins þangað til nú, á þeirri öld sem
er að liða, að fólk hefur vaknað við draum um
skóga og græna jörð.
Búsetan í landinu hefur breyst mikið, svo
nánast má tala um byltingu á síðustu sextíu
árum. Sjávarþorp, kaupstaðir og sjálf
Reykjavíkurborg hafa vaxið á þessu tímabili
og tekið eiginlega við allri mannfjölgun í land-
inu á sama tíma og jarðir hafa farið í eyði í
stórum stíl. Við erum enn ekki laus undan
ýmsum venjum þess þjóðfélags sem við vor-
um, þótt hvergi sjái þess eins stað og í tung-
umáli okkar. Þar eru orðtækin runnin frá
sauðfjárbúskap og sveitalífi, enda er nokkurt
kapp lagt á það af nýrri kynslóðum að epja
tunguna að öðrum háttum. Hin sýnilega firr-
ing nýrri kynslóða felst í því að láta sig engu
varða það sem var, nema það sé helst þúsund
ára gamalt. Hið skrítna við tímann er, að
hann getur tekið á sig undarlegar myndir og
ömmur okkar og afar geta allt eins verið þús-
und ára gömul miðað við aldaskilin í þjóðfé-
laginu.
Þegar svona hugsunum er flíkað er við-
komandi leiðinlegur. Þessvegna er ástæð-
ulaust að flíka þeim af því nóg er af leiðinlegu
fólki. Hitt er svo annað mál að margur er leið-
inlegur í kyrrþey og kemst upp með það.
Undirritaður var nýlega á ferð um Oxnadal,
en í þann norðlæga dai hafði ekki verið komið
svo árum skipti. Nú brá svo við, þegar fara
átti að þylja upp nöfnin á eyðibýlum í dalnum
íyrir ferðafélaga, að nöfn hvers einasta þeirra
birtist á bláum skiltum sem venja er að setja
á stöng við heimreiðar til að auðkenna bæi,
þar sem búseta er. Þarna í Öxnadal voru þessi
bláu bæjamafnaskilti við bæi, sem voru fam-
ir í eyði um 1940 eða fyrr. Þama hafði mönn-
um tekist að vera ódæma leiðinlegir, á þess
nokkur vekti á því athygli. Líklegt er að ein-
hver hafi skammast sín fyrir svona framtak
og þess vegna hafi það verið þagað í hel.
Nafnið á Bakkaseli sást ekki, en þegar
komið var að Gili blasti bæjarnafnið við á
skiltinu og svolítil tóftarhrúka efst á skoplitlu
túni. Gott ef Tryggvi Emilsson, sá merkilegi
afbragðshöfundur, sem Mál og menning dró
að gefa út í mörg ár, átti ekki heima sem
drengur á Gili. Þeir þykjast kannski gera það
gott strákamir hjá M&M, en þeir komast
aldrei í fótspor Tryggva sem rithöfundar.
Næst kom Gloppa, skrítið bæjarnafn, með
hvítum stöfum á bláu, eins og jómfrú. Þar bjó
Stefán Nikódemusson, síðar bóndi utar í
dalnum. Ég var honum samtíða í vegavinnu á
Öxnadalsheiði sumarið 1943, þegar Banda-
ríkjamenn sendu okkur stóra jarðýtuna í
Bakkaselsbrekkuna. Við áttum í nokkru rifr-
ildi við Stefán, sem eyddist eins og annað
þras, en menn fengu stuttan kveikiþráð við að
berja móhellu allan daginn með haka, sem
stundum slóst flatur í höndum manns. Þetta
var aUt búið þegar hnallurinn kom, eins og
einn Öxndælingurinn kallað jarðýtuna. Hann
hét Jóhannes og stakk sniddur og var skáld.
Eyðibýlin era sem sagt merkt á við full-
gilda bæi út að Engimýri, sem var í eyði
sumarið 1943, eða byggðist það sumar og er
nú gistiheimili. Næst fyrir sunnan Engimýr-
ina era Geirhildargarðar, ógleymanlegt bæj-
amafn. Þar vora mjúkar malargryfjur og þar
mokuðum við möl á vörabfla, sem var flutt í
niðurgrafinn og blautan vorveginn sem lá
undir hlíðinni. Þá vora menn að keyra gamla
skrjóða eftir þessum vegi í áttina til Reykja-
víkur. Þar var allt í uppgangi og hægt að selja
bflana í Klondækið. Við vora rúma viku hjá
Geirhildi og undum okkur vel og voram með
strákapör af því mölin var mjúk og laus í sér.
Einn okkar lagði sig upp við vélarhlíf vörabfls
í hádeginu og við smurðum koppafeiti í
vinstra munnvik hans. Þegar hann vaknaði
þurrkaði hann sér um munninn með hægra
handarbaki og brást ókvæða við. Við sögðum
honum að Geirhildur hefði verið að kyssa
hann.
Ég get ekki að því gert, að mér finnst sem
snilldarmenn hafi verið að verki þegar eyði-
býlin í Öxnadal voru auðkennd. Nú þarf að
passa að þetta vitnist ekki á þessari fjölmið-
laöld, þegar jafnvel snilldarverk verða að
flatneskju vegna ofgnóttar. Hafa ber í huga
að stór hluti Islendinga á ættir að rekja til
fólks frá gömlum eyðibýlum um allt land. Og
það fer vel á því að sveitarfélög, sem einhvers
mega sín og er sárt um virðingu sína, minnist
einyrkjanna á þessum stöðum með svo sem
eins og einni stöng og nafnspjaldi og fari
þannig að dæmi þeirra í Öxnadal. Þetta er
ekkert milljóna fyrirtæki en sýnir hug til
þeirra sem lifðu.
Eitt sinn sem oftar sat ég í hádeginu í mat-
sal hótels og var að fá mér hressingu ásamt
Jónasi Jónssyni frá Hriflu. Hann var stund-
um spaugsamur og alltaf hugmyndaríkur og
við töluðum saman um heima og geima. Eitt-
hvað barsý talið að mannfækkun í sveitum
landsins. Ég fékk nokkra ræðu um skort á ár-
æði og forastu, en svo sagði gamli foringinn
allt í einu: Heyrðu, ungi vin. Þú átt að skrifa.
Ég sagðist nú vera að því flesta daga. Nei,
sagði Jónas, þú átt að skrifa um eyðibýlin.
Sko, þú átt að skrifa^ minningargrein um öll
býli, sem fara í eyði. Ég bjóst við að á því yrði
einhver bið. Ég skal segja þér, ungi vin, sagði
Jónas og augu hans blossuðu upp. Væri ég á
þínum aldri skyldi ég skrifa minningargrein
um hvert einasta eyðibýli í landinu. Þessi orð-
ræða hefur alltaf verið mér sérstaklega minn-
isstæð. Jónasi fannst áreiðanlega að þjóðin
skuldaði eyðibýlunum einhverja kveðju. Þess
vegna var það kærkomin sjón að sjá eyðibýlin
í Öxnadal snyrtilega merkt í einni röð niður
dalinn. Minjar þurfa ekki að vera þúsund ára
til að þær séu einhvers virði, enda hefur þró-
unin hér á landi sýnt hvað tíminn er afstæður.
Sagt var af miklum fræðimanni, að hér á landi
hafi búið járnaldarbændur fram á þessa öld.
Hverjir ætli byggi þetta land nú?
ER MAÐURINN OFMETINN?
EFTIR
VALDIMAR KRISTINSSON
„Tilvera okkar er undarlegt ferðalag. Við er-
um gestir og hótel okkar erjörðin. “
EKKI er furða þótt mannfólkið verði ráð-
villt fari það að hugleiða hinstu rök tilverunn-
ar. Hvert föram við eða hvaðan komum við í
árdaga sem einstaklingar og heild. Sagt er að
mennimir séu einu lífverur jarðarinnar sem
viti að þeir eigi eftir að deyja og þar er að
fínna grandvöllinn að óskinni, voninni og
trúnni um annað líf.
Öll helstu trúarbrögð mótuðust á þeim
tíma þegar jörðin virtist vera miðdepill al-
heimsins og fáir eða engir höfðu gran um
þróun tegundanna. Ekki þurfti mikið hugar-
flug til að sjá að eitthvert afl í heiminum
hlaut að vera manninum æðra og þannig varð
Guðsmyndin til. Þróunin frá steinöld að ató-
möld hefur engu breytt þar um.
Maðurinn „skapaði" Guð í sinni mynd en
draga verður í efa að það hafi verið gagn-
kvæmt. Hugmyndin var þó ekki óeðlileg.
Maðurinn gat ekki betur séð en að hann væri
herra jarðarinnar og þar sem hún virtist mið-
depill alheimsins var nánast rökrétt að ál-
ykta að allt snerist um hann.
Nú vitum við betur. Jörðin er eins og sand-
korn á sjávarströnd í óravídd alheimsins og
mannkynið þar eins og tímabundinn gestur
með óvissa framtíð, enda era nú uppi kenn-
ingar um að náttúrahamfarir hafi eytt meira
en helmingi tegunda lífríkis jarðar, ekki einu
sinni heldur fimm sinnum. Síðan hafi það náð
sér á strik á ný í breyttu formi á 1-2 milljón-
um ára. Era þá ekki líkur á að mannfólkið
hafi ofmetið sig?
Eðlilegt er að fólk biðji um hjálp í smæð
sinni og raunum en árangurinn er óviss. Guð
getur ekki bæði verið algóður og almáttugur
sagði Goethe á barnsaldri þegar fréttir bár-
ust af jarðskjálftanum mikla úti fyrir strönd
Lissabon. Þarna kom fram mannlegur skiln-
ingur bráðþroska barns, okkur er ekki annar
gefinn.
Mikil yrðu þau umskipti ef framhaldslíf
reyndist eilífur sælureitur svo mjög sem
mörgum reynist jarðvistin táradalur. En er
ekki líka til of mikils mælst að dauðlegra
manna bíði eilífðin? Þar með yrðu þeir eldri
en sólin, vetrarbrautin og jafnvel sjálfur al-
heimurinn, sem óvíst er hvað endist.
Sagt hefur verið að svo mjög sem flestir
vilja halda í lífið og bægja dauðanum frá, að
þá fyrst yrði það óbærilegt ef það ætti ekki
eftir að taka enda. I þessu ljósi er það þá svo
þungbær tilhugsun að fólk sofni svefninum
langa? Mörgum yrði það líkn með þraut og
þeir sem hafa notið jarð-
vistarinnar að meira eða
minna leyti geta varla ætl-
ast til meira. Hinn kostur-
inn er að verða eilífur og
komast þá nánast í guða-
tölu. Þó mætti hugsa sér
annað líf tímabundið í eins
konar afstæðum tíma. Allt
er þetta þó ofar okkar
skilningi.
Enn hefur verið sagt að
án trúar á framhaldslíf sé
siðgæðisgrandvellinum
kippt undan mannkyninu.
Á að skilja þetta sem svo
að fólk hagi sér vel fyrst
og fremst eða jafnvel ein-
göngu vegna hræðslu við
hegningu handan lífs og
dauða?
Flestir ættu að geta átt-
að sig á því að með því að
koma vel fram við samferðamennina þá líður
þeim sjálfum betur. Ekki er því nauðsynlegt
að elska náungann eins mikið og sjálfan sig.
Eigin hagsmunir ættu samkvæmt framans-
ögðu að geta brúað bilið sem á vantar. Það
sem þið viljið að mennirnir gjöri yður...
Þessu greinarkorni er vissulega ekki ætlað
að reyna að hafa áhrif á hina sannfærðu en
þeir sem efast ættu heldur ekki að þurfa að
örvænta.
Höfundur er viðskiptafræðingur.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 13. NÓVEMBER 1999