Lesbók Morgunblaðsins - 28.02.1998, Blaðsíða 16

SIÐUSTU árum hefur
aukist mjög áhugi íslend-
inga á afdrifum þess hluta
þjóðarinnar sem flutti
vestur um haf til Kanada
og Bandaríkjanna á árun-
um 1855-1914. Sem ágæta
itnisburði um nýja rækt-
arsemi við sögu þessara ættingja okkar má
nefna þá stórmerku stofnun, Vesturfarasafn-
ið á Hofsósi, og nú síðast gullfallega og stór-
fróðlega bók Guðmundar Amgrímssonar,
Nyja Island (ISBN:9979-3-1627-6). En þrátt
fyrir þá alúð sem þar er lögð við almenna
sögu vesturfaranna, vita trúlega fáir núlif-
andi Islendingar margt um bókmenntastörf
þeirra. Auðvitað þekkja flestir sem bók-
menntum unna þá staðreynd að Stephan G.
Stephansson flutti ungur til Ameríku og bjó
lengst af vestur í Kiettafjöllum í Albertafylki
í Kanada. Af þeim sökum var hann líka kall-
aður Klettafjallaskáld. Þá þekkja margir til
þess að maður, sem kallaður var Káinn og
var Vesturíslendingur, orti eiturskondnar
lausavísur og auk þess sönginn góða, sem
flestir menntaskólanemar og nýstúdentar
kunnu þegar ég var ungur: Ur fímm-
tícentaglasinu ég fengið gat ei nóg. Hitt vita
kannski færri að hann hét Kristján Níels
Júlíus Jónsson og nýtur virðingar sem eitt
fremsta gamanskáld á íslenzka tungu, svo
vitnað sé í Islenzkt skáldatal a-i, Reylqavík
1973. Og líklega eru einhverjir, einkum þó af
minni kynslóð og þaðan af eldri, sem kannast
við söguna um Eirík Hansson og kannski
einnig Brazilíufarana, sem Vesturíslending-
ur að nafni Jóhann Magnús Bjamason
samdi. Um Jóhann Magnús Bjamason hefur
Gyrðir Elíasson ritað nýlega dágóða grein í
Tímarit Máls og menningar, 3. hefti 1997,
bls.79-92, sem vonandi hefur hvatt fólk til að
taka einhverja hinna ágætu sagna Jóhanns
sér í hönd. Þá þekkja trúlega ljóðaunnendur
af eldri kynslóð ljóð Guttorms J. Guttorms-
sonar, en hann var Kanadamaður af íslensku
foreldri og orti á íslensku. Þá em kannski
einhverjir, sem hafa óljósa hugmynd um að í
Vesturheimi hóf Torfhildur Hólm, fyrst Is-
lendinga, að rita sögulegar skáldsögur, og
var jafnframt fyrsta íslenska konan til að
hafa ritstörf að atvinnu (íslenzkt skáldatal
m-ö), og að þar vestra bar beinin Júlíana
Jónsdóttir, sem fyrst íslenskra kvenna gaf út
ljóð sín í sérstakri bók.
Líklega nær almenn vitneskja ekki mikið
lengra en það sem nú er talið, enda hefur
hingað til lítið verið ritað um vesturíslenskar
bókmenntir sem slíkar í rit um íslenska bók-
menntasögu. En einnig þar virðist breytinga
von. I Islensk bókmenntasaga III, (ISBN
9979-3-0908-3), sem út kom 1996, ritar Viðar
Hreinsson sérstakan kafla um vesturíslensk-
ar bókmenntir, bls. 723-766, þar sem hann
rekur upphaf og endalok hinna íslensku bók-
mennta í Vesturheimi, þeas. bókmennta-
skrifa á íslensku. Þá ritar Helga Kress sér-
stakan kafla um skáldkonur í Vesturheimi í
nýútkomnu ljóðasafni íslenskra kvenna,
Stúlku, Ljóð eftir íslenskar konur (ISBN:
9979-9011-5-2), bls. 54-68.
Að báðum þessum köflum er mikill fengur
og þar er margt að fínna sem íslenskum les-
endum var áður hulið.
Þó íslenskt málsamfélag vestanhafs
sé liðið undir lok, þá lifir þó íslensk-
ur bókmenntaarfur þar áfram.
Nokkrir nútímahöfundar, bæði í
Kanada og Bandaríkjunum, eru einmitt af-
komendur vesturíslensku landnemanna og
sækja meðvitað styrk sinn til síns íslenska
uppruna, þótt tungutak þeirra sé enskt.
Þá eru íslensk og vesturíslensk fræði stund-
uð vestanhafs, einkum þó við Manitobaháskól-
ann í Winnipeg, en við hann er starfrækt eina
sjálfstæða íslenskudeildin í heiminum annars
staðar en á Islandi. I þessu greinarkomi lang-
ar mig að gera almenningi svolitla grein fyrir
því góða starfí sem þar er unnið.
Það var löngum draumur hinna gömlu
Vesturíslendinga að varðveita íslensku sem
tungumál eins lengi og unnt væri. I því
augnamiði stofnaði séra Jón Bjamason, sem
um árabil var einn helsti trúarleiðtogi
Vesturíslendinga, árið 1886 sjóð sem skyldi
standa undir íslenskum menntaskóla (high
school) í Winnipeg. Illa gekk þó að fá þann
draum til að rætast, og gekk á ýmsu, eins og
lesa má um í bók Wilhelms Kristjansons, The
Icelandic People in Manitoba, (ISBN 0-
9694651-1-4), bls. 391-398. Árið 1913 var þó
loks ráðist í að stofna íslenskan skóla, sem svo
hlaut nafnið The Jon Bjamason Academy.
Fjárskortur var frá upphafi fylgifískur stoín-
unarinnar og loks varð að leggja starfsemi
hennar niður í stríðsbyrjun árið 1940.
YESTUR-
ISLENSK
FRÆÐI I
MANITOBA
lensku, það sem skáld og rithöfundar skrif-
uðu á íslensku vestanhafs fyrir meira en
hundrað ámm. Og um árabil hefur lítið sem
ekkert verið þýtt af ritum þeirra á ensku.
Það var því mikill fengur að bókinni
Westem Icelandic Short Stories (ISBN 0-
88755-628-0) sem kom út hjá bókaforlagi
Manitobaháskólans árið 1992. Þýðendur
vom Kirsten Wolf og Ámý Hjaltadóttir, sem
þá starfaði við íslenska bókasafnið við
Manitobaháskólann. Kirsten Wolf ritaði
einnig formála fyrir bókinni. I Westem
Icelandic Short Stories em smásögur og
þættir eftir tólf vesturíslenska höfunda, Am-
rúnu frá Felli (Guðrúnu Tómasdóttur),
Bergþór E. Johnson, Friðrik Jónsson Berg-
mann, Grím Grímsson (Björn B. Jónsson),
Guðrúnu Helgu Finnsdóttur, Gunnstein Eyj-
ólfsson, Jóhann Magnús Bjamason, Jóhann-
es Pál Pálsson, Kveldúlf (Eiginlegt nafn
hans er ekki þekkt), Stephan G. Stephans-
son, Þorstein Þ. Þorsteinsson og Örn (Krist-
in Pétursson). Sögumar em allar valdar af
smekkvísi og ágætlega þýddar, sérstakur
fengur er að þýðingu Kirsten Wolf á þáttum
Stephans G. Stephanssonar sem hann kallaði
sjálfur Ar og birtust í Heimskringlu á ámn-
um 1894-1901.
EFTIR BOÐVAR GUÐMUNDSSON
Kirsten Wolf
Sigrid Johnson
Daisy Neijmann
Akademía Jóns Bjamasonar
reis þó upp á ný nokkm eftir
að síðari heimsstyrjöld lauk, en
að þessu sinni í nýju formi og
undir nýju nafni, hún varð sér-
stök íslenskudeild við Manitoba-
háskólann árið 1951 og sama ár
réðst Finnbogi Guðmundsson
þar til starfa. Haraldur Bessason
tók svo við af Finnboga árið 1956
og annaðist íslenskukennslu við
háskólann í 31 ár. Hann lét af
störfum þar árið 1987. Ári síðar
var Kirsten Wolf ráðin prófessor
eftir Harald og má vera að
nokkmm íslendingum hafi þótt það
undarleg ráðstöfun þar sem Kirst-
en er Dani og á sér auk þess suður-
jósku að móðurmáli.
Svona getur það gengið til þegar
spurt er að verðleikum frekar en
þjóðerni!
Kirsten Wolf, fædd 1959, stundaði
háskólanám í Englandi og á íslandi og
lauk doktorsprófi frá University Col-
lege í London árið 1987. Doktorsrit
hennar fjallaði um íslenska miðaldarit-
ið Gyðingasögu, sem er saga Gyðinga-
þjóðarinnar á tímum Makkabea ásamt
frásögn um Pontíus Pílatus. Brandur
Jónsson, sem síðar varð biskup á Hólum
(1263-1264), þýddi söguna í preststíð
sinni einhvem tímann upp úr 1250 að
ráði Magnúsar konungs Hákonarsonar,
sem kallaður var lagabætir.
Kirsten Wolf kenndi við University of
Wisconsin í Madison, og starfaði auk þess
eitt ár sem ritstjóri við fomíslensku orða-
bókina á Stofnun Áma Magnússonar í
Kaupmannahöfn, áður en hún réðst til
Manitobaháskólans. Hún hefur auk þess
gefið út á vegum Stofnunar Árna Magnús-
sonar á íslandi Gyðingasögu, Sögu heilagrar
Önnu, og Dóróþeusögu og setið í ritnefnd al-
fræðirits um norræn miðaldafræði, Medival
Scandinavia: An Encyclopedia.
Þó að sérsvið Kirsten Wolfs sé fomís-
lenska og miðaldabókmenntir talar hún og
skrifar reiprennandi nútímaíslensku, enda
var hún fljót að ná valdi á hinu nýja viðfangs-
efni sínu. Eftir að hún kom að íslenskudeild
Manitobaháskólans fjölgaði stúdentum þar
jafnt og þétt, og hún fékk því brátt fram-
gengt að stofnuð var sérstök aðstoðarpró-
fessorsstaða við íslenskudeildina til að sinna
sér-
staklega vesturíslenskum
fræðum. (Icelandic-Canadian Studies
programme, funded by Secretary of State
Multiculturalism). Viðar Hreinsson gegndi
því starfi fyrstur manna 1992-1994.
Að vonum er megináhugasvið íslensku-
deildarinnar við Manitobaháskólann vestur-
íslensk fræði og bókmenntir. Hið íslenska
málsamfélag á Nýja íslandi og í Winnipeg er
liðið undir lok, og þó svo að margir ensku-
mælandi Kanadabúar séu stoltir af íslensk-
um rótum sínum og hlúi að íslenskudeildinni
með fjárframlögum, þá skilja eðlilega fáir
aðrir en þeir sem beinlínis hafa lært ís-
Árið 1996 kom svo aftur út bók hjá forlagi
Manitobaháskólans með þýðingum á verkum
vesturíslenskra rithöfunda, Writings by
Westem Icelandic Women. Að þessu sinni
þýðir Kirsten Wolf ein alla texta, bæði ljóð
og laust mál, og ritar auk þess ítarlegan for-
mála, 40 blaðsíður, um ritstörf vesturís-
lenskra kvenna. í bókinni eru sögur og ljóð
eftir tíu vesturíslenskrar konur, Úndínu
(Helgu Steinvöru Baldvinsdóttur), Júlíönu
Jónsdóttur, Torfhildi Þorsteinsdóttur Hólm,
Margrjeti J. Benedictsson, Guðrúnu H.
Finnsdóttur, Amrúnu frá Felli (Guðrúnu
Tómasdóttur), Rannveigu K.G. Sigurbjöms-
son, Jakobínu Johnson, Helen Sveinbjöms-
son og Laura Goodman Salverson, en tvær
þær síðastnefndu ortu og skrifuðu á ensku.
Eins og Guðmundur Arngrímsson bendir
réttilega á í bók sinni Nýja Island, er hug-
takið Vesturíslendingur ekki lengur notað
meðal afkomenda íslensku landnemanna:
Þeir em afkomendur landnem-
anna, og þeir era jafn misjafnir og
þeir eru margir. Flestum þeirra
leiðist þó að vera kallaðir Vestur-
Islendingar. Þeim finnst það lík-
lega ámóta og okkur þætti að vera
kallaðir Vestur-Norðmenn (Nýja
ísland, bls. 308).
Fyrir þessa enskumælandi af-
komendur Vesturíslendinganna,
eða Icelandie Canadians, eins og
þeir kalla sig nú á tímum, er mik-
ill fengur að þýðingum Kirsten
Wolf. Bókmenntir Vesturíslend-
inga voru, eins og bókmenntir
annarra þjóða, fyrst og fremst
aldarspegill og við lestur þeirra
gefst núlifandi Kanadamönn-
um tækifæri til að kynnast
nánar menningararfi, hugsun-
arhætti, og kringumstæðum
forfeðra sinna og formæðra,
landnemakynslóðarinnar. Og
ekki sakar það að þýðingar
Kirsten Wolf eru einstaklega
vandaðar, ég leyfi mér alveg
sérstaklega að benda á
ljóðaþýðingar hennar, enda
meira en fágætt að sjá góð-
ar þýðingar á ensku á hefð-
bundnu, íslensku ljóði. En
það er einnig fengur að
þessum bókum fyrir ís-
lenskt áhugafólk um bók-
menntir, einkum ítarleg-
um formálum þeirra, sem
eru mjög vandaðir og
fróðlegir, bæði hvað
varðar persónulegar
upplýsingar um höf-
unda og eins um að-
stöðu þeirra til ritstarfa
og eðli og einkenni verka þeirra.
Þegar Viðar Hreinsson lét af störfum sem
aðstoðarprófessor tók Daisy Neijmann við
starfi hans. Daisy Neijmann er Hollending-
ur, fædd 1963, og lagði stund á ensku og bók-
menntir í Hollandi og Kanada. Þá hefur hún
einnig lært íslensku afburðavel og vann ma.
sem tungumálakennari við framhaldsskóla á
Húsavík í eitt ár. Hún varði doktorsrit sitt
um vesturíslenskar bókmenntir við Vrije
Universiteit í Amsterdam árið 1994.
Árið 1997 kom út hjá forlagi Carletonhá-
skólans í Ottawa í Kanada rit Daisy Neijmann
The Icelandic Voice in Canadian Letters, sem
má með góðri samvisku kaUa ítarlegustu út-
tekt sem gerð hefur verið á vesturíslenskum
1 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 28. FEBRÚAR 1998