Lesbók Morgunblaðsins - 28.02.1998, Blaðsíða 6

ISLENSK BOKMENNTAGAGNRYNI
ALMENNT er litið svo á að
grein Jónasar Hallgríms-
sonar um Tistransrímur
Sigurðar Breiðfjörðs í
þriðja árgangi Fjölnis árið
1837 sé fyrsti eiginlegi rit-
dómurinn á íslandi, það er
að segja fyrsti ritdómurinn
sem sé gagnrýni á rit sem bókmenntaverk. Að
visu má finna eldri dóma eða umsagnir þar
sem vikið er að bókmenntalegu gildi verk-
anna, svo sem í umsögn um þýðingu Bene-
dikts Jónssonar Gröndals á Musteri mann-
orðsins eftir Pope í Félagsritunum svokölluðu
sfeint á átjándu öld, en flestir þeirra fjölluðu
hins vegar um frágang bóka, málfar og slíkt.
Aður en við skoðum nánar þennan fýrsta eig-
inlega ritdóm mætti spyrja hvers vegna menn
hófu að skrifa ritdóma á þessum tíma. Er hægt
að tengja upphaf ritdóma við tilurð tímaritanna
á átjándu öld? Eða komu þeir til vegna hug-
myndalegrar og sögulegrar þróunar?
Upphafið i upplýsingunni
Báðum spurningunum hér að framan er
hægt að svara játandi.
Tímaritið varð til á upplýsingartíma, bæði
erlendis og hérlendis. Fyrsta íslenska timarit-
ið var Islandske Maaneds Tidender sem flutti
Dönum fréttir af íslandi en það kom út í
Kaupmannahöfn og í Hrappsey árin 1773 til
1776. Félagsritin áðumefndu, eða Rit þess ís-
lenska lærdómslistafélags, voru hins vegar
fyrsta tímaritið á íslensku og voru gefin út í
Kaupmannahöfn árin 1781 til 1798. Tímarit
upplýsingarmanna fluttu aðallega fréttir, hag-
nýtan fróðleik og boðskap upplýsingarinnar á
ýmsan annan hátt. Með tilkomu þeiri-a varð
tímaritsgreinin, eða ritgerðin, til sem sérstök
bókmenntagrein og er ritdómurinn ein teg-
und slíkra skrifa.
Einnig skiptir máli þegar tilurð ritdómsins
er skoðuð að á upplýsingartíma breyttist sá
hópur manna sem tjáði sig á prenti og um leið
breyttist bæði háttur skrifanna og inntak.
Einokun kirkjunnar á hinu prentaða orði lauk
hér á landi með stofnun prentsmiðjunnar í
Hrappsey, sem var óháð kirkjunni, árið 1773.
Hið prentaða orð hafði fram að því verið undir
geistlegu ofurvaldi og fátt annað en guðsorð
hafði komist á prent, svo sem sálmar, þýðing-
ar guðsorðarita og guðfræði.
Sá hópur manna sem tók við valdinu yfir
hinu prentaða orði af kirkjunni á síðari hluta
átjándu aldar voru menntamenn með Magnús
Stephensen í broddi fylkingar. Magnús var
reyndar í einokunaraðstöðu því hann stýrði
einu prentsmiðjunni á landinu, sem lengst af
var í Viðey, allt frá árinu 1799 til 1833 er hann
lést. A þessum tíma má segja að hann hafi í
skjóli einokunarinnar og menntunarlegra yf-
irburða mótað nýjan orðræðuhátt, eða um-
ræðugrundvöll, sem rómantíkeramir tóku
upp eftir honum; frá og með veldistíma Magn-
úsar varð með öðrum orðum til samfélag
menntamanna sem stóð utan við klerkaveldið
og tók að sér það boðunar- eða kennarahlut-
verk sem eingöngu klerkastéttin hafði gegnt
áður.
Skrif þessara manna einkenndust einkum
af fjölbreytilegri menntun þeirra en einnig af
ákveðnu heimspekilegu viðhorfí sem í þeim
birtist, viðhorfí gagnrýnandans. Hlutirnir
voru ekld einungis athugaðir í ljósi kristinnar
kenningar heldur einnig settir í veraldlegt og
sögulegt samhengi og skoðaðir undir gagn-
rýnu ljósi skynseminnar, sem var einmitt
kjaminn í kenningum upplýsingarinnar. Skrif
þessi birtust iðulega i tímaritsgreinum og rit-
gerðum og urðu þær helsta vopn upplýsingar-
manna í boðun hinnar nýju stefnu.
Það var á þessum nauðsynlega grundvelli
sem Jónas stóð þegar hann skrifaði ritdóminn
fræga um Sigurð Breiðfjörð. Magnús hafði
undirbúið jarðveginn, skapað vettvanginn og
mótað orðræðuháttinn, hið gagnrýna viðhorf
sem fram kemur hjá Jónasi og raunar í Fjölni
öllum.
í rímnadómnum er menntamaðurinn að
ráðast að alþýðumanninum og skáldskapar-
hefð hans í skjóli stöðu sinnar og nýs sann-
leika um bókmenntirnar. Jónasi tókst þó ekki
að brjóta rímnahefðina á bak aftur eins og
stundum hefur verið haldið fram.
Krafa wm frwmleika
Ritdómur Jónasar er ekki bara árás á
skáldskap Sigurðar Breiðfjörðs heldur fyrst
og fremst rímurnar sem bókmenntagrein
enda segir hann „rímur flestallar þjóðinni til
minnkunar.“ (Stafsetning er færð til nútíma-
horfs í tilvitnunum.) Jónas er einnig spor-
göngumaður Magnúsar Stephensen og ann-
arra upplýsingarmanna í þessum efnum.
Magnús hélt úti töluverðum áróðri gegn
rímunum. Hann girti nánast alveg fyrir út-
gáfu rímna á veldistíma sínum en aðeins
Morgunblaðiö/Andrés
,1'MYNDUNARAFLIÐ hlýtur að vera allt saman gjörsamlega spillt og saurgað, áður en það geti farið að skapa þvíltkar ófreskjur," segir Jónas
Hallgrímsson um rímnakveðskap Sigurðar Breiðfjörðs í hinum fræga ritdómi í Fjölni árið 1837. Á myndinni les Jónas Sigurði pistiiinn.
Hér fer ó effir fyrsta grein í flokki um íslenska bókmennta-
gagnrýni þar sem ÞRÖSTUR HELGASON mun fj alla um
nokkra merka ritdóma sem birst hafa í íslenskum fjölmiðl-
um fró (: >ví ó síðustu öld. Hér er fjallað um hinn fræga
rímnadóm Jónasar Hallgrímssonar úr Fjölni sem almennt
hefur verið talinn f/rsti eiginlegi ritdómurinn.
tvennar rímur komu út á þeim rúmu þrjátiu
árum sem hann var einvaldur yfir íslensku
prentverki. Magnús og félagar vildu raunar
ekki aðeins úthýsa „rímnagóls tónum“ heldur
og allri „veraldlegra laga grátkjöklandi“
(Skemmtileg Vina-gleði) og svo auðvitað hin-
um fomu lygisögum sem engum gerðu gott
en Jónas kvartar einmitt undan því að Sigurð-
ur skuli hafa valið eina slíka sögu til að yrkja
út af í rímum sínum.
í byrjun dómsins, sem nefnist „Um Rímur
af Tistrani og Indíönu, orktar af Sigurði
Breiðfjörð (prentaðar í Kaupmannahöfn,
1831)“, talar Jónas um að fullmikils meinleys-
is hafi gætt í umfjöllun um rímnaskáldin og
nefnir þar helsta keppinaut Fjölnis, Sunnan-
póstinn, sem dæmi. Hann vill meiri hörku og
er dómurinn allur til vitnis um það. Jónas seg-
ist hafa lesið Tistransrímur frá upphafi til
enda „þó að það væri leiðindaverk" til að geta
sýnt fram á hvað kveðskap þessum er ábóta-
vant og hve fjarstætt sé að kalla rímurnar
skáldskap.
Rímur „eyða og spilla tilfinningunni á því,
sem fagurt er og skáldlegt og sómir sér vel í
góðum kveðskap," segir Jónas í upphafi
dómsins. Hann á við að heimskinginn gjöri sig
að vanaþræl, eins og segir í Hulduijóðum, að í
rímum sé varla að finna agnarögn af frum-
leika, varla nokkum skáldskap. Rímur Sig-
urðar Breiðfjörðs af Tistrani og Indíönu eru
þannig, að hans mati, ekki gæddar „neinum
verulegum skáldskaparanda". Að auki virðist
höfundurinn ekki búa yfir góðum fegurð-
arsmekk, sem prýða þurfi skáld. Það lýsir til
dæmis „frábærlegu „smekkleysi" og tilfinn-
ingaleysi á því hvað skáldlegt sé“ að Sigurður
skyldi hafa valið svona „ljótt og heimskulegt"
efni sem söguna af Tistran og Indíönu til að
yrkja út af og hafa auk þess ekki tekist að
glæða það neinu lífi eða ferskleika, svo sem
skáld hefði gjört, eins og Jónas segir.
Jónas gerir kröfu um að skáldið geri annað
og meira en að „koma vesælu efni í hending-
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. FEBRÚAR 1998