Lesbók Morgunblaðsins - 28.02.1998, Blaðsíða 12

BROT ÚR BÓKMENNTASÖGU SPÁNAR 3
7 / /
EL GRECO: Toledo 1604-14. Skáldið Góngora og málarinn El Greco voru samtfmamenn á
Spáni, Góngora fæddur f Cordóba en El Greco (Grikkinn) var hins vegar aðkomumaður frá
Grikklandi og settist að í Toledo.
HANNA KRISTÍN
ÞORGRÍMSDÓTTIR
FYRSTU
KYNNI
Þú situr
og kastar smásteinum
að börnunum
sem leika sér saman.
Þau líta á mig
og heilög vandlæting
skín úr björtum augum:
„Hann er alltaf að hrekkja. “
Já.
Égsé.
Hnakkakerrtan dreng
með stórt höfuð á grönnum
hálsi.
í mögru andliti
svartir baugar.
Svipurinn storkandi
augun stór og dökk
barmafull af heitu myrkri.
Égskynja
nístandi kvöl og umkomuleysi
spellvirkjans litla
sem varð fóðurlaus
í fyrri viku
og situr nú keikur
einn
á ókunnum stað.
Ég veit
að égget ekki
létt af þér sorginni,
er vanmáttug
en verð að sýna þér
þá vifðingu sem þér ber.
„Hættu þessu strax“
segi ég ströng.
Kyngi kekkinum íhálsinum
og læt þig hlýða
eins og hin börnin.
Höfundurinn býr á Bæheimum í
Andakilshreppi.
SIGURÐUR
HARÐARSON
BARIST
VIÐ LIFIÐ
Hvíslandi orð táldragandans
anda köldu
yfir dauðastríð bamsins
innra með mér
Mér,
sem skortir skUning
getu
ogjafnvel vilja
til að aðhafast nokkuð
því til bjargar
Bláar og beinhvítar
hendur mínar
geta engan yl veitt
Ég finn fyrir sama óttanum
ogíþyngir þeim
sem deyja
meðvitaðir
um eigin einsemd
Höfundur er hjúkrunarfræðinemi
í Reykjavík.
SKÁLD
_________________EFTIR_________________
BERGLINDI GUNNARSDÓTTUR
Spænsk-arabískur skáld-
skapur var mjög sk/nrænn
°9 byggðist á hughrifum;
honum var ætlað að lýsa
hinu fagra í ákjósanlegri
veröld. Hann var laus við
epíska frásögn og á end-
anum staðnaði hann því
hann skorti ástríðu og kraft.
ARABÍSKUR kveðskapur á
Spáni og víðar er upprunn-
inn frá Bedúínum sem lifðu í
eyðimörk Sahara. Sum
skálda Bedúína höfðu næmt
auga fyrir umhverfi sínu, og
þótt kvæðin væru sterklega
bundin í formi voru þau
gædd svo miklu ímyndunarafli að sumir telja
að þau minni helst á módema Ijóðagerð nútím-
ans. Upprunaleg gerð kvæðanna kallaðist
Qasida, sem er nokkurs konar elegía, sögusvið
þeirra kvæða var eyðimörkin. Síðan urðu til
Ijóð um lystisemdir borgarlífsins, vinateiti í
blómskrýddum görðum, skógarferðir og lýs-
ingar á djásnum og dýrgripum, en umfram allt
ástir og vín. Petta voru borgarljóð, komin frá
Bagdad. Þessari Ijóðagerð hnignaði síðan, en á
10. öld verður endurlífgun á hinni fomu, ldass-
ísku Qasida-hefð. Á þeim tíma upphefst arab-
ísk ljóðagerð á Spáni, miðstöð hennar var
borgin Córdova í Andalúsíu.
Spænsk-arabískur skáldskapur er svo bund-
inn formi að erfitt er að þýða hann á önnur og
óskyld tungumál. Það sem helst skilar sér í
þýðingum eru myndrænir eiginleikar hans. í
þessum ljóðum skapast stundum óvanaleg hug-
hrif, í samblandi af viturri hugsun og bams-
legri skynjun. Minnir það á ljóð framúrstefnu-
skálda 20. aldarinnar, til að mynda hins sér-
stæða skálds, Ramóns Gómez de la Sema, fyr-
irrennara súrrealista á Spáni. Hér eru tvö
dæmi um slíkt í spænsk-arabískri ljóðagerð:
Óveðursský
Loftið mátar alls kyns skýjaklæði
og velur sér að lokum svarta þunga kápu.
Andvaka
Þegar fugl svefiisins hugðist gera sér hreiður í auga mínu
sá hann augnhárin og varð hræddur
því hann hélt að þau væru net
Spænsk-arabískur skáldskapur var mjög
skynrænn og byggðist á hughrifum; honum var
ætlað að lýsa hinu fagra í ákjósanlegri veröld.
Hann var laus við epíska frásögn og á endanum
staðnaði hann því hann skorti ástríðu og kraft
Endurómur hans hefur þó lifað aUar aldir í
mörgum glæsilegustu fulltrúum skáldskapar á
Spáni. Arabísku einkennin leyna sér t.a.m. ekki
hjá nafhtoguðustu skáldum þessarar aldar, svo
sem Lorca og Rafael Alberti. Hin ljóðræna mýkt
í litlu ijóði eftir Alberti, sem Helgi Hálfdanarson
þýddi, minnir á austræna stemmningu.
Cf minn rómur ...
Ef minn rómur deyr á landi
þá berið hann útað sjó
og skiljið við hann á ströndu.
Þið berið hann útað sjó
og þið kveðjið hann tfl stjómar
áorustuskipihvítu.
Ó minn rómur fagurbúinn
öllum sjómennskunnar táknum:
fyrir ofan hjartað anker,
yfir ankerinu stjama
og yfir stjömunni stormur
ogyfirstorminumsegL
Skáld gullaidarinnar
Segja má að ljóðarfur Andalúsíu hafi
blómstrað hjá einu mesta Ijóðskáldi gullaldar-
skeiðsins, Luis de Góngora y Argote. Það er
jafnframt hann sem skáldakynslóð Lorca leitar
til, endurvekur í Ijóðum sínum og heiðrar 300
árum eftir dauða hans.
Góngora fæddist í Córdobu árið 1561. Faðir
hans átti eitt stærsta- bókasafn borgarinnar,
svo pilturinn ólst upp í menningarlegu um-
hverfi. Hann lifði áhyggjulausu lífi í æsku, var
lífsglaður, hafði nóg af peningum og orti vísur
til að skemmta félögum sínum. Síðar meir varð
hann prestur við dómkirkjuna þar í borg; var
þó ekki hneigður til þess starfa. Góngora var
félagslyndur maður og þótti gaman að tónlist,
útreiðum og nautaati, var að auki ástríðufullur
fjárhættuspilari. Spánarfræðingurinn Gerald
Brenan heldur því fram að ekkert ljóðskáld
hafi verið jafnsjúkt í spil, enda tapaði hann við
spilaborðið flestum eignum sínum og varð af
þeim sökum þunglyndur á efri árum. Sömu-
leiðis átti hann í ýmsum ástarmálum; á þessum
tíma krafðist kirkjan fremur launungar en
skírlífis af prestastéttinni. En lífsgleði
Góngora varpaði jafnframt löngum skugga og í
einu ævisögulegu Ijóði segir hann hana „greiða
dapurleikanum sínar þúsundir“. Hann dvaldi
tvö ár við hirðina í Valladolid, kynntist þar
ýmsum frammámönnum og naut þess að Ijóða-
gerð var afskaplega mikið í tísku um þær
mundir. Þessi tími örvaði hann mjög til dáða og
eru allrabestu sonnettur hans síðan þá.
Árið 1611 segir hann lausu starfi sínu sem
dómkirkjuprestur og flytur á lítið sveitabýli
skammt frá Córdobu. Þar yrkir hann tvo langa
ljóðabálka: Fábula de Polifemo y Galatea, eða
Dæmisöguna af Polifemo og Galateu, einnig
fyrsta hlutann af Soledades. Þessi kvæði ollu
miklu írafári meðal menntamanna í Madrid, og
voru menn ýmist með eða á móti skáldskapn-
um. Það sem einkum vakti athygli var stíllinn,
en hann var mjög fágaður, í anda latneskrar
braghefðar annars vegar og hins vegar arab-
ískrar ljóðahefðar Andalúsíu.
Eftár þetta flytur Góngóra sig aftur um set,
að þessu sinni til Madrid þar sem hann gerist
prestur við hirðina. Gerald Brenan segir svo frá:
„Það var óheppileg ráðstöfun. í ysnum og
þysnum í Madrid fannst Góngora hann skyndi-
lega vera orðinn gamall. Hann fékk ekki þá
stöðuhækkun sem hann hafði vænst, skuldir
hans jukust, vinir hans voru ekki lengur í náð-
inni; hirðlífið sjálft snerist um endalausa bið í
forsölum, og dansiböll, stórmennum til heiðurs,
áttu ekki við hann. Skáldskaparæð hans þom-
aði, hann orti nyög stopult og af lítilli andagift.
Hann barðist í bökkum fjárhagslega og hugur
hans hvarflaði æ oftar til heimabæjar hans þar
sem hann átti sér hús og garð sem biðu heim-
komu hans. En hann var, svo sem dæmigerður
Andalúsíumaður, óviljugur að gera það fyrr en
hann hafði útvegað bróður- og systursonum
sínum hagstæð embætti."
Til að geta greitt skuldir sínar afréð
Góngora að gefa út Ijóð sín. Að þeirri útgáfu
vann hann er hann fékk slag og missti við það
minnið. Nokkrum mánuðum síðar lést hann í
Córdobu, það var árið 1627. Árið eftir komu
Ijóð hans út, en rannsóknarrétturinn illræmdi
þaggaði þau niður.
Góngora er sem skáld margbrotinn, hann
leggur sig eftir latínuháttum sem gerði ljóð
hans torræð og framandleg, einnig finnast í
þeim talsverð áhrif frá arabískri ljóðlist;
hann er angurvær og melankólskur, hann á
til illkvittni og ádeilubrodd, hann yrkir í anda
þjóðkvæða og er talinn mestur af spænskum
sonnettuskáldum. Vandinn sem öllum skáld-
um renaissancetímans fannst þau verða að
glíma við fólst í því að hreinsa málið af klisju-
kenndri málnotkun í ræðu og riti og gefa orð-
unum þann gljáa, eða þann andblæ dýptar
sem hversdagsleg notkun hafði máð af þeim.
Venjulega gerðu menn það með því að setja
þau í nýtt samhengi með öðrum, sérstaklega
völdum orðum - og vekja þeim síðan kraft
ljóðrænnar hrynjandi. En Góngora gerði sig
ekki ánægðan með slíkt. Hann leitaðist því
við að smíða sér nýtt og ferskt orðfæri sem
hentaði betur ásetningi hans. Hann lét sér
ekki nægja að endurmeta orðin með því að
rjúfa venjubundið samhengi þeirra heldur
tók til við að skapa alveg nýtt ljóðmál. Hann
notaði orðið „gull“ sem samnefnara fyrir alla
hluti sem báru gulan lit, allt frá korni til
ólífuolíu, og orðið „snjór“ táknaði allt sem var
hvítt. „Fljúgandi snjó“ kallaði hann fjöður af
fugli. Orðið „lilja“ táknaði einnig það sem er
hvítt á lit. Fjárhóp sem var á reiki um hagann
nefndi hann þá „flökkuliljur". Hann nýtti sér
ýmis skrautleg fyrirbæri úr náttúrunni í
myndlíkingar sínar, svo sem: silfur, marm-
ara, kristal, gull, demanta, rúbína og rósir.
Ung stúlk sem kemur frá því að sinna um bý-
flugnabú, syngur og slær taktinn, er „Fegurð
margra alda / ung að árum“. Og hann segir
einnig: „Vegurinn er þreyttari en þeir sem
um hann fara.“
Þessa ríku tilhneigingu til að skapa myndlík-
ingar og þessa skreytináttúru má einnig sjá í
ljóðum Lorca þrem öldum síðar. Og það er
einmitt hinn flókni, myndræni veftiaður kvæð-
anna sem Brenan segir að minni hvað mest á
Ijóðstíl arabiskra skálda á 11. og 12. öld. Þessar
augnabliks stemmningar; mynd af vatni sem
streymir eftir leiðslu sinni, blómum og skugg-
um og hvítri birtu suðrænnar sólar sem hellist
yfir landið.
Höfundurinn er rithöfundur og bókavörður.
12 ŒSBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 28. FEBRÚAR 1998