Lesbók Morgunblaðsins - 28.02.1998, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGLNBLAÐSINS - MENMNG I IS I IH
9. TÖLUBLAÐ - 73. ÁRGANGUR
EFNI
StórviðburÖir
ársins í fásinni norður á Ströndum snemma
á öldinni hafa kannski ekki þótt mjög stórir
almennt séð, en fyrir bræðurna frá Tindi í
Kirkjubólshreppi, sem héldu nákvæmar
dagbækur áratugum saman, voru þeir stór-
ir. Sigurður Gylfi Magnússon sagnfræðingur
hefur brugðið ljósi á íslenzkt þjóðfélag
þessa tfma með því að skoða dagbækurnar.
Jónas Hallgrímsson
er okkur ekki aðeins
listaskáldið góða,
heldur er einnig al-
mennt litið svo á, að
grein hans um
Tistransrímur Sig-
urðar Breiðfjörðs í
þriðja árgangi Fjölnis
1837 sé fyrsti eigin-
legi ritdómurinn á Islandi, þ.e. gagnrýni á
rit sem bókmenntaverk. Þröstur Heigason
fjall;ir um þennan dóm í fyrstu grein sinni
um fslenska bókmenntagagnrýni.
Indverji
skilur ekki tilveru sína í sundur í efni og
anda. I staðinn finnst honum allt, hvaða
nafni sem nefnist, vera líf og vitund, hefur
Sigvaldi Hjálmarsson skrifað, en hér birtist
síðari hluti greinar Haraldar Ólafssonar
prófessors um Sigvalda og kenningar hans.
Að sögn Sigvalda setja Indverjar þroskann
öllu ofar og þeir ifta svo á að allt sé á
þroskabraut.
Handgerður pappír
Vínarborg
japanskur, washi, er einstakur fyrir það
hvað hann er þunnur, áferðarfallegur og
sterkur. Japanir hafa stundað pappírsgerð í
meira en 13 aldir og gera enn um allt landið
ailt frá Hokkaido f norðri til Okinawa f
suðri. Sigrúnu Eldjárn bauðst að kynnast
pappírsgerð Japana og vinna með hefðbund-
inn handgerðan pappfr.
er að hluta til leiktjöld fallins keisaradæmis
og um þau glæstu leiktjöld skrifar Bjarni Jó-
hannesson, arkitekt og skipulagsfræðingur.
Þetta eru haliirnar tvær og byggingarnar
við „Hringinn" og allar voru þær byggðar
þegar austurrísk-ungverska keisaraveldið
var og hét, en það lognaðist út af þegar lauk
fyrri heimsstyijöldinni.
FORSÍÐAN: Nú er frost á Fróni og Kári kveður sitt kuldaljóð við
klakastrá á lækjarbakka. Myndina tók Einar Falur.
RÖGNVALDUR FINNBOGASON
SIC TRANSIT
Hér stendur hún
innan þessara háu múra
gamla keisarahöllin,
hinn goðumbomi keisari
kominn til Tokyó.
Ferðamenn reika
um skála oggarða
undir gljáberktum trjám
þar sem lækir sytra
milli skyggðra tjama.
Sú var tíðin
að drukkin skáld
mærðu hér í ljóðum
son sólar
meðan hægur straumur
barfram reyrfleytur þeirra.
Nú bogra hér þreyttar
verkakonur
við að tína upp
visnað laufíð
frá liðnu sumri.
Rögnvoldur Finnbogason var Hafnhrðingur að uppruna, fæddur
þar 1927 og lézl 1996. Hann var prestur og gegndi embælti viðo,
en var siðast sóknarprestur á Staðastað á Snæfelisnesi. Eftir Rögn-
vald komu út tvær Ijóðabækur, sú fyrri skömmu áður en hann lést
og hin var gefin út að honum látnum.
HIN PERSONU-
LEGA SKEKKJA
RABB
LÍKT og margar aðrar fræði-
greinar hefur sagnfræðin ver-
ið mótuð af þeim stefnum og
straumum sem ríkjandi voru i
samfélaginu á hverjum tíma.
Lengi framan af fengust sagn-
fræðingar einkum við per-
sónu- og stjórnmálasögu enda
voru sterkir persónuleikar taldir áhrifavald-
ar og drifkraftar sögunnar. Menn og at-
burðir fyrri alda voru miskunnarlaust lagðir
undir mælistiku samtímans og gengið út frá
því að fólk í fjarlægri fortíð hafi verið mótað
af hugmyndum sem ekki urðu til í hugar-
heimi mannsins fyrr en löngu seinna. Þetta
er það sem Sigurður Nordal nefndi hina
persónulegu skekkju sögunnar. Sigurður
taldi að á bak við allar athafnir mannsins
stæði ákveðin hugmyndafræði og heim-
speki. Ailir kveða upp dóma eða láta skoð-
anir sínar í ljós á einhvem hátt með því að
sleppa sumu en gera öðru ítarleg skil. Að
mati Sigurðar höfðu margir fræðimenn,
sérstaklega þeir sem studdust við mjög
ákveðna pólitíska sannfæringu, tilhneigingu
til þess að hlaupa yfir þær staðreyndir, sem
ekki samræmdust kenningum þeirra. Slíkir
fræðimenn gerðust sekir um vísvitandi óná-
kvæmni og að setja fram kenningar í því
augnamiði einu að styðja fyrirfram ákveðn-
ar niðurstöður. Atburðir fyrri tíma voru
meðhöndlaðir sem sjálfstæðir atburðir úr
tengslum við annað þannig að gagnrýni í
ljósi seinni tíma atburða varð réttlætanleg.
Veikleiki fræðimanna var sá að taka með
sér viðhorf síns eigin samtíma sem voru við-
fangsefninu óþekkt og óskiljanleg. Þetta
segir okkur það að val heimilda til umfjöll-
unar má ekld einskorðast af því sem sagn-
fræðingnum og samtímamönnum hans
finnst merkilegt, heldur eingöngu því sem
hefur verið áhugavert fyrir hina sögulegu
persónu sjálfa. I bók sinni íslenskri menn-
ingu bendir Sigurður á að allar gerðir
mannsins séu mótaðar af einhverri hug-
myndafræði:
Að vísu semur enginn maður bók né gerir
yfirleitt nokkum skapaðan hlut án þess ein-
hverjar hugleiðingar ráði gerðum hans og
hann boði með verki sínu einhvers konar
heimspeki. Jafnvel annálaritarinn, sem
skrifar fáeinar línur eða blaðsíður um at-
burði líðandi ára og gerir engar athuga-
semdir um þá frá eigin brjósti, er með
hverju orði að kveða upp dóma og láta
skoðanir sínar í Ijós. Hvert sinn sem hann
færir eitthvað í letur eða lætur annars óget-
ið, sem honum er jafnkunnugt, er hann að
skýra frá því, hvað honum finnst verðugt
þess að geymast í minni.
Sigurður Nordal var í þessu tilliti sam-
mála enska sagnfræðingnum R.G. Coll-
ingwood sem á sínum tíma réðst gegn vax-
andi tilhneigingu fræðimanna til þess að
beita aðferðum náttúruvísinda við rann-
sóknir á mannlegu framferði. Til þess taldi
hann mannlegt eðli of háð stöðugum um-
breytingum í þeim skilningi að menn eru
stöðugt að laga hæfileika, viðhorf og aðferð-
ir að þeim veruleika sem þeir upplifa á
hverjum tíma. Það væri því útilokað fyrir
sagnfræðinga að bera saman atburði sam-
kvæmt einhverju lögmáli. Atburð yrði að
skilja sem eitthvað sem tengdist farvegi
hugsunar og vilja. Sagnfræðingurinn þarf
því að freista þess að lifa sig inn í hugsunar-
hátt þess fólks sem hann er að fjalla um.
Collingwood taldi sagnfræðinginn ekki að-
eins vera að fást við atburði heldur einnig
hegðun. Fyrir söguna er markmiðið ekki at-
burðurinn sjálfur heldur sú hugsun sem
hann lýsir. Að uppgötva þessa hugsun er að
skilja atburðinn. 011 saga er því saga hugs-
unar og söguþróun er þróun hugsunar. Sag-
an er því ekki saga merkilegra atburða eða
lýsing á breytingum. Það að sumir sagn-
fræðingar og jafnvel heilar kynslóðir sagn-
fræðinga hafa afskrifað heil tímabil sem
óáhugaverð segir okkur heilmikið um fræði-
mennina sjálfa. Gott dæmi um þetta er hið
gamalgróna viðhorf til 17. aldarinnar í sögu
Islands, þar sem landsmenn voru gerðir að
fórnarlömbum verslunareinokunar og
ánauðar, þó svo frumheimildirnar segi okk-
ur að stóran hluta aldarinnar hafi verið hér
góðæri og öflugt mannlíf. Þessi söguskoðun
hafði það markmið að sýna íslendinga sem
fórnarlömb erlendrar kúgunar. Menn sóttu
sér andlegan innblástur í söguna. Tíðarand-
inn ákvað hvað var merkilegt og hvað ekki.
Það var ekki fyrr en mesta þjóðernis-
hyggjuvíman var runnin af þjóðinni sem
sagnfræðingar gátu snúið sér að hinni raun-
verulegu sögu þjóðarinnar, sögu hins venju-
lega manns og hversdagslegra hugmynda.
Sú mynd sem þá kom í Ijós féll ekki alltaf
beinlínis að hinni rómantísku söguskoðun.
Sigurður Nordal gerði sér vel grein fyrir
vanmætti fræðimannsins til þess að skilja
fortíðina á sínum eigin forsendum. í ís-
lenskri menningu talar hann um að íslend-
ingar viti of mikið um sögu sína í hlutfalli
við það sem þeir skilji. Ástæðan er sú að
menn hafa tilhneigingu til þess að túlka at-
burði út frá sínu eigin gildismati. Þar með
misskilja þeir eðli sögunnar. íslendingar
hafa tileinkað sér yfirgripsmikla þekkingu á
staðreyndum án þess að skilja þá hugsun
sem að baki býr. Líkt og Collingwood taldi
Sigurður að á bak við allar gerðir mannsins
stæði ákveðin hugmyndafræði og heim-
speki. Sagnfræði yrði aldrei vísindi því
þekking á fortíðinni væri í molum og því
hægt að skilja hana á ýmsa lund: „Hver
kynslóð lítur hana sínum augum, hver
stjórnmálaflokkur, trúarflokkur eða ein-
staklingur getur valið úr henni og stýrt
henni eftir vil sinni og dul. Hlutdrægir
stjómmálamenn umskapa fortíðina í eigin
mynd í stað þess að læra af henni.“
Tilefni þessara hugleiðinga Sigurðar
Nordal voru tilhneigingar samtímamanna
hans til þess að beita fyrir sig sagnfræðinni
í því skyni að ná fram pólitískum markmið-
um. Sigurður taldi fullyrðingar um sjálf-
stætt þjóðveldi íslendinga hugarsmíð 19.
aldar manna, sem vildu sýna fram á að
þjóðemisvitund íslendinga hafi alltaf verið
tÚ. Hann taldi þvert á móti að ekkert benti
til fjandskapar á milli landnámsmanna og
konungs. Þeir hafi í raun og vem litið á sig
sem þegna konungs þótt þeir væm ekki
skattskyldir honum. Auk þess hafi nokkrir
landnámsmannanna verið vildarvinir Har-
alds konungs. Sú hugsun að stofna hér nýtt
þjóðríki hafi því verið þessum mönnum
gjörsamlega framandi. Þeir héldu áfram að
líta á sig sem Norðmenn og tala danska
tungu. Búferlaflutningur frá Noregi til ís-
lands breytti ekki þjóðerni manna. Land-
nám íslands og síðar Grænlands og fundur
Ameríku var aðeins hluti af útþenslu nor-
rænna manna sem á þessum tíma lögðu
undir sig mörg blómlegustu hémð Evrópu.
Það lýsir átakanlegum hroka og bama-
skap að ætla íslendingum heiðurinn af sigl-
ingaafrekum norrænna manna. ísland var
numið af norskum bændum og það samfé-
lag sem þeir mynduðu verður að meta á sín-
um eigin forsendum. Það er jafn merkilegt
eftir sem áður. Þessir menn urðu að sak-
lausum fórnarlömbum stjórnmálamanna,
sem upptendraðir af þýsk-frönskum þjóð-
ernishugmyndum 19. aldarinnar vildu móta
þá að sinni vild.
ARNI ARNARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. FEBRÚAR 1998 3