Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.1997, Blaðsíða 17

HITLER virðir fyrir sér módel Alberts Speer að þýzka skálanum fyrir heimssýninguna
1937. Fyrir lausn sína hlaut Speer gullmedalíu.
Á SIGURGÖNGU sinni um París í júní 1940, vildi Hitler hafa listamenn sér við hlið. Hér
er hann með Albert Speer, til vinstri, og myndhöggvaranum Arno Breker.
inni í breiðfylkingu, átta í hverri röð, á afvik-
inn stað í skjóli tijáa skammt utan við borgar-
mörkin. Næstu daga gátu borgarbúar heyrt
óminn af gelti vélbyssanna og grunnar skrið-
drekagildrur sem grafnar höfðu verið af
heimamönnum til að hefta framrás Þjóðveija
fengu nú það hlutverk að vera hinsti hvílu-
staður fólksins.
Farinn fil Rastenburg
Eftir að Speer var látinn laus úr fangelsi
árið 1966 hóf hann að rita æviminningar
sínar sem hann byggði m.a. á fjölda bréfa
sem hann hafði ritað úr fangelsinu og ýmsum
varðveittum gögnum frá þeim tíma er hann
hafði verið arkítekt og ráðherra. Bækur hans
eru einstæðar heimildir um lífið við hirð Hitl-
ers og þá menn sem þar þrifust, fyrir utan
að lýsa persónu Speers sjálfs. Hvergi í þess-
um ritum er að fínna viðurkenningu hans á
vitneskju um fjöldamorð nasista á gyðingum
Evrópu.
Árið 1971, þegar bækur Speers höfðu
þegar selst í þúsundum eintaka um allan
heim, birtist grein eftir Erich Goldhagen,
sagnfræðiprófessor við Harvardháskóla í
Bandaríkjunum, í tímaritinu Midstream. Í
grein sinni rifjaði Goldhagen upp ráðstefnuna
í Posen haustið 1943 og dró sérstaklega at-
hygli að þeirri staðreynd að í ræðu Himm-
lers ávarpar hann Speer beint.
Greinin hlaut auðvitað að vera mikið áfall
fyrir Speer og viðbrögð hans voru í sam-
ræmi við það. Hann svaraði að nokkru leyti
fyrir sig í bók sem út kom árið 1978 og bar
heitið Albert Speer, Controversies about a
German Phenomenon, og innihélt greinar
um hann sjálfan eftir ýmsa fræðimenn. Þar
heldur hann því fram, studdur framburði
vitna, að hann hafi að vísu verið í Posen
SPEER 1978 með nokkur þeirra 25 þúsund
bréfa, sem hann smyglaði út úrfangelsinu.
ÞETTA er eina heimildin um að Speer hafi komið í fangabúðir. Myndin er tekin þegar
hann leit inn í Mauthausen-fangabúðirnar og ræddi þá lítitlega við fangana.
öðrum háttsettum embættismönnum í Posen
í Póllandi sem opinberaði sannleikann um
örlög gyðinga og gerði allt nema að nefna
gasklefana á nafn. Ræða Himmlers var löng
og það tók hann dijúga stund að koma sér
að kjarna málsins. Þegar hið hryllilega leynd-
armál hafði verið opinberað lýsti Himmler
óánægju sinni yfir því hve margir gyðingar
hefðu verið að störfum í hergagnaiðnaðinum
pg sagði það hafa dregið úr hraða verksins.
í því sambandi ávarpaði hann reyndar stutt-
lega einn fundarmanna: „Auðvitað hefur
þetta ekkert að gera með félaga Speer: það
var ekki yður að kenna!“. Það er hér um bil
hægt að sjá ræðumanninn fyrir sér kinka
kolli til eða veifa hendi að greindarlegum
ungum manni á fremsta bekk, dökkum yfirlit-
um í brúnum einkennisbúningi - hinum tæp-
lega fertuga ráðherra Speer.
„Ef adeins Foringinn vissi af þessw!"
Við Núrnberg-réttaröldin kvaðst Speer
aldrei hafa haft áhuga á pólitík. Hann sagð-
ist aldrei hafa lesið Mein Kampf eða blandað
sér í umræður um pólitísk efni. En af hveiju
gekk hann þá í flokkinn? „Ég trúði að Hitler
gæti bjargað Þýskalandi, gefið okkur aftur
trúna á okkur sjálf. Ef það var að vera pólit-
ískur, þá var ég pólitískur". Hitler fannst
ótækt að sjálf höfuðborg ríkisins væri enn
ekki orðin „Judenrein“ (þ.e. án gyðinga) árið
1941. í Berlín voru þá á bilinu 60 - 70.000
gyðingar og hluti þeirra vann við víggagna-
framleiðsluna. Á þessum tíma voru loftárásir
bandamanna farnar að hafa veruleg áhrif á
lífið í borginni og fjöldi fólks hafði þegar
misst húsnæði vegna þeirra. Það var hlut-
verk Speers sem yfirmanns húsnæðismála í
borginni að útvega þessu fólki þak yfir höfuð-
ið. I þessu skyni framfylgdi hann skipunum
um að rýma íbúðir gyðinga svo „sannþýsk-
ar“ fjölskyldur gætu flutt þar inn.
Á árinu 1942 ferðaðist Speer endurtekið
til Úkraínu sem þá var á valdi Þjóðveija í
þeim tilgangi að stýra byggingarfram-
kvæmdum, m.a. í borginni Dnepropetrovsk.
Nokkrum mánuðum áður, þegar átökum um
borgina lauk, höfðu sérsveitir SS hafist handa
við verkefni sitt þar að „hreinsa" borgina
af gyðingum. Af um 100.000 gyðingum sem
upphaflega bjuggu þar hafði um 70.000 tek-
ist að flýja austur undan heijum Þjóðveija
en restin, aðallega börn og gamalmenni,
30.000 manns, var þar enn þegar borgin var
hernumin. Þessi hópur var leiddur út úr borg-
þennan dag en alls ekki verið viðstaddur
þegar Himmler flutti sitt dramatíska ávarp.
Inn i þetta myrkwr
Á ævikvöldi sínu dvaldi Speer á ættaróð-
ali Speer-fjölskyldunnar í Heidelberg. Þangað
sótti austurríska blaðakonan Gitta Sereny-
hann heim í fyrsta skipti á björtum vordegi
árið 1978. Hún hafði þá þegar öðlast heims-
frægð fyrir bók sína um Franz Stangl, yfír-
mann útrýmingarbúðanna í Treblinka; Into
that darkness. í þeirri bók tók hún sér fyrir
->
hendur að lýsa hryllingi gyðingamorðanna
út frá sjónarhóli manns sem tekið hafði virk-
an þátt í að framkvæma hugmyndina um
lokalausnina. í Treblinka létu 900.000 gyð-
ingar lífíð. Það er því varla vafamál hvað
henni var efst í huga þegar hún fýrst hitti
Speer, þennan fýrrum volduga nasista og
einkavin Hitlers til margra ára. Heimsókn
Sereny þennan dag varð upphafíð að vináttu
hennar og Speers sem entist fram að dánar-
dægri hans árið 1981. Þrotlausar rannsóknir
hennar á lífi og persónu Speers litu dagsins
ljós nú nýverið í bók hennar Albert Speer:
His battle with truth.
Speer lýsir í endurminningum sínum þeirri
breytingu sem varð á sambandi þeirra Hitl-
érs þegar líða tók að lokum styijaldarinnar.
Veikindi Speers í árslok 1943 mörkuðu að
nokkru leyti upphaf þess að þeir hófu að fjar-
lægjast hvor annan. Speer hafði unnið yfir
sig og var svo örmagna að hann varð að
leggjast inn á spítala.
Þótt Albert Speer hafi á þessari stundu
verið orðinn fullur efasemda um stríðið og
Hitler, var hann og hafði verið hliðhollur öllu
því sem nasisminn sem hugmyndafræði fól
í sér. Hann var sannfærður nasisti. Það er
þó alltaf eins og Speer reyni að draga fjöður
yfir þá staðreynd í bókum sínum. Hann hafði
jú ekki áhuga á „pólitík".
Speer var ekki í hópi þeirra manna sem
reyndu að ráða Hitler af dögum í júlí 1944.
En nafn hans er að finna á blaði þar sem
samsærismennimir höfðu hripað niður nöfn
þeirra sem ættu að taka við stjómartaumun-
um við dauða Foringjans. Á listanum er
reyndar spurningarmerki við nafn Speers;
hvorki honum sjálfum né öðrum var ljóst
hvar hann stóð. Nokkrum mánuðum síðar,
þegar ormstan um Þýskaland var að hefjast,
var afstaða hans óðum að skýrast. Þá hafði
hann þegar óhlýðnast meistara sínum hvað
eftir annað með því að koma í veg fyrir eyði-
leggingarstefnu hans, „sviðnu jörðina". Þá
vaknaði líka hugmynd hans um að drepa
Hitler.
Líklega ætlaði Speer aldrei að gera alvöra
úr þeim dagdraumi sínum að eitra fyrir for-
ingjanum í „byrginu“ í Berlín. En hugmynd-
in sefaði hann og hann tók meira að segja
þá áhættu að opinbera hana fyrir félaga
sínum í starfsliði Hitlers. Hann gekk reynd-
ar líka svo langt að útvega sér eitur sem
hann ætlaði að veita inn um loftræstikerfi
byrgisins. Velta má því fyrir sér hvaðan
hugmyndin að þessari aftökuaðferð var
komin. Það er nöturlega kaldhæðnislegt að
hugsa til þess að sjálfur hefði Hitler getað
endað líf sitt í gasklefa. En Speer sá málið
auðvitað ekki í því ljósi; hann hafði aldrei
heyrt neitt um gasklefana eins og hann
sagði sjálfur.
„Lifslygin"
Líf Speers á tímum þriðja ríkisins er að-
eins hægt að skilja út frá því sérkennilega
sambandi sem myndaðist milli hans og Hitl-
ers og jaðraði við ást. Þetta samband varð
honum upphaflega grundvöllur frama og
velgengni sem var langt um fram það sem
hann hefði nokkurn tíma geta látið sig
dreyma um, en að lokum bölvun og ógæfa.
Eftir að hafa kynnst manninum Speer og
kannað ólqor heimilda um líf hans og um-
hverfi á valdatíma nasista gat Gitta Sereney
að lokum áttað sig á hver sannleikurinn var.
Hún komst að þeirri niðurstöðu að hvort
sem Speer var viðstaddur ræðu Himmlers í
Posen 1943 eða ekki, hafi hinn „illi granur“
hans smám saman orðið að vissu á síðustu
áram stríðsins. Hann vissi í innstu fylgsnum
hugar síns að örlög gyðinganna voru ráðin
og að þeim var ætlað að deyja þótt ekki
hafi hann vitað í smáatriðum hvernig morðin
fóra fram. í þessu var „vitneskja" hans fólg-
in. Sekt hans fólst aftur á móti í því að hann
leit viljandi undan, rakti aldrei til enda þær
vísbendingar sem allt í kringum hann hefðu
átt að leiða hann að hinu hræðilega leyndar-
máli. En þegar óljós hryllingurinn hafði náð
tökum á honum, íjarlægðist hann Hitler og
varð að lokum að sætta sig við þá sársauka-
fullu staðreynd að maðurinn sem hann hafði
trúað á var morðingi og ófreskja.
En Speer gat aldrei viðurkennt fyrir sjálf-
um sér og umheiminum það sem hann vissi.
Það var uppspretta þjáningar hans í þijátíu
og fimm ár. Þrátt fyrir að hann hefði einn
sakborninganna við réttarhöldin í Núrnberg
lýst vilja til að gangast við öllum glæpum
Hitlersstjórnarinnar og axla sameiginlega
ábyrgð sem einn af meðlimum þeirrar stjóm-
ar, gat hann ekki fengið sig til að játa vitn-
eskju um ægilegustu grimmdarverkin. Fyrir
hann var það lífsspursmál; hann gat ekki
getað lifað með sekt þeirrar vitneskju. Speer
lifði þannig ekki aðeins í lygi - hann lifði
lyginni.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. FEBRÚAR 1997 1 7