Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1996, Blaðsíða 16

HELSTA tímarit sem helgað
er sígildri tónlist er breska
blaðið Gramophone sem
komið hefur út frá 1923.
Heldur hallaði undan fæti
hjá ritinu upp úr miðjum
níunda áratugnum, meðal
annars fyrir harða hríð frá
öðrum tímaritum sem buðu upp á ókeypis
geisladiska í kaupbæti á sama tíma og vinsæld-
ir sígildrar tónlistar virtust heldur minnkandi.
Með tímanum hefur Gramophone þó náð að
hrinda áhlaupinu, meðal annars með því að
víkka út útgáfusviðið; gaf fyrir skemmstu út
dómsafn á geisladiski og stefnir inn á alnetið.
Fyrir skemmstu gaf Gramophone út fyrsta ritið
í röð sem heitir Explorations, eða könnun, og
flallar um tónlist sérstakra landshluta, tímabila
eða hljóðfærasamsetningar. Fyrsta heftið flallar
um Norðurlönd og Eystrasaltsríkin. ,
í inngangi að útgáfunni, sem heitir einfald-
lega Explorations 1, segir ritstjórinn Martin
Anderson að ritinu sé ekki ætlað að gefa tæm-
andi mynd af tónlist hvers lands, heldur sé það
von útgefanda að með því megi auka áhuga á
tónlist viðkomandi landa og ritið verði aukin-
heldur vegvísir til frekari könnunar. Hann bend-
ir á að helsti baráttumaður fyrir norrænni tón-
list í Gramophone-tímaritinu hafi verið Robert
Layton og Layton á einmitt upphafsgrein rits-
ins. í greininni rekur hann hve það hafí verið
miklum erfiðleikum bundið að komast yfir upp-
tökur með norrænni tónlist á fimmta áratugn-
um, til að mynda hafí hann þóst góður að kom-
ast yfír upptöku af fiðlukonsert Sibeliusar frá
árinu 1946. Samkvæmt skrám Gramophone séu
nú aftur á móti 50 útgáfur fáanlegar og á
þessu ári hafí sjö bæst í hópinn. Layton segist
hafa hugsað sér gott til glóðarinnar þegar hann
hélt til Svíþjóðar snemma á sjötta áratugnum
að vinna að bók um Franz Berwald, en komst
þá að því sér til undrunar að norræn tónlist
var almennt ekki leikin í tónleikasölum Stokk-
hólms og Uppsala; í raun var meira um nor-
ræna tónlist í útvarpi BBC.
Auknar vinsældir
norrcennar tónlislar
Á síðustu árum hefur norræn tónlist sótt í
sig veðrið, og þó þar beri vitanlega mest á
Sibeliusi og Grieg, njóta sífellt meiri vinsælda
tónverk annarra norrænna tónskálda, Carls
Nielsens, Johans Svendsens, Vagns Homboes,
Wilhelms Stenhammars, Haralds Sæveruds,
Allans Petterssons og Einojuhanis Rautavaa-
ras, aukinheldur sem íjölmörg yngri tónskáld
hafa einnig kvatt sér hljóðs, þar á meðal Per
Nörgaard, Viggo Bentzon, Paul Ruders og
Magnus Lindberg. Samhliða auknum áhuga á
norrænni tónlist hefur stóraukist áhugi á tón-
list frá Eystrasaltsríkjunum Eistlandi, Lett-
landi og Litháen. Tónlist þaðan hefur reyndar
verið vinsæl meðal áhugamanna og safnara,
en eftir að löndin öðluðust frelsi hefur aukist
til muna framboð á tónlist þaðan, meðal ann-
ars á tónskáldum sem fallið höfðu í gleymsku
eða verið ýtt til hliðar til að rýma fyrir verkum
sem voru Moskvuvaldinu þóknanlegri. í Expl-
orations er tónlist hvers lands fyrir sig getið,
en þess má geta að blaðinu fylgir geisladiskur
með tóndæmum.
Í kafla um danska tónlist er allra helstu
tónskálda Dana getið og reynt að spá í hvað
þau eigi sameiginlegt; hvað geri danska tónlist
danska. Getið er Vagns Holmboe, sem lést
fyrir skömmu, en útgáfan er reyndar helguð
minningu hans, og birt viðtal við Holmboe sem
NORRÆNAR
TÓNLISTAR-
LENDUR
Gramophone-útgáfan breska hefur ióulega fjallaó
um norræna tóniist og tónlistarmenn. ARNl
MATTHIASSON skyggndist í nýlega útgáfu Gramo-
phone, Explorations, þar sem meðal annars er
sagt ítarlega frá íslenskri tónlist og tónskáldum.
tekið var skömmu fyrir andlátið. í viðtali við
Jesper Buhl, stjómanda Danacord-útgáfunnar,
segir hann frá Rued Langgaard, „svaninum
sem varð að Ijótum andarunga" og lætur þau
orð falla um Erling Blöndal Bengtsson að hann
sé fremstur núlífandi sellóleikara. Gullöld
danskra lista, þ.e. fyrri hluti nítjándu aldar,
er skýrð og nefnd helstu tónskáld þess tíma,
aukinheldur sem mælt er með ákveðnum titlum.
Viðtöl era við allmörg tónskáld og flytjendur.
I kafla um Noreg segir að Norðmenn séu
að komast úr skugga Griegs og nefndur er
sérstaklega til sögunnar Harald Sæverad, en
á næsta ári minnast Norðmenn 100 ára afmæl-
is hans. Viðtal er við Arne Nordheim, sem
sagður er fremsta tónskáld Norðmanna frá
því Grieg leið, sögð saga Ludvigs Irgens Jens-
éns og Geirrs Tveitts, en stór hluti verka Tveitts
varð eldi að bráð fyrir aldarfjórðungi.
Þegar sagt er frá sænskri tónlist verður
Franz Berwald eðlilega áberandi þrátt fyrir
fálætið sem mætti honum heima fyrir meðan
hann lifði. Verk Bervalds eru vinsæl víða um
heim um þessar mundir, en einnig hafa útgef-
endur og flytjendur endurappgötvað Johan
Helmich Roman, 1694-1758, sem var fyrsta
tonskáld Svía sem nokkuð kvað að. Helsta
tónskáld Svía tuttugustu aldar segja Gramop-
hone-menn Wilhelm Stenhammar, en einnig
eru nefndir til sögunnar Hugo Alfvén, Hilding
Rosenberg, en fyrsti stengjakvartett hans var
kallaður verk skrifað af geðbiluðum manni flutt
af ijóram geðbiluðum mönnum, og Dag Wir-
én, en strengjalokka hans er það sænska verk
sem oftast hefur verið hljóðritað. Sérstakur
kafli er helgaður Allan Pettersson sem líkt er
við Gustav Mahler, sérvitringurinn Robert von
Bahr fær og gott rými, enda hefur engin út-
gáfa sinnt norrænni tónlist eins vel og BIS-
merki hans, sem hefur meðal annars gefíð út
íslenska tónlist. I fróðlegri grein um sænskan
tónlistarheim segir Erik Wallrup að sænska
velferðarkerfið hafí gert sitt til að draga úr
honum þrótt, ekki síst með þá hugsjón að leið-
arljósi að allir skuli vera jafnir og þannig hafi
tónlist orðið að félagslegri grein frekar en list-
grein. í kjölfar uppskurðar velferðarkerfisins,
sem hefur gengið hægar fyrir sig í Svíþjóð en
víðast í Vestur-Evrópu, standi sænsk tónlist á
tímamótum og ekki ljóst hvert stefni.
Þekktasta tónskáld Norðurlanda er án efa
finnski tónjöfurinn Sibelius, sem notið hefur
hylli tónleikagesta og plötukaupenda um heim
allan í áratugi. í grein Daleyns Henshalls um
fínnska tónlist segir að með réttu megi segja
að Sibelius hafí verið tónlistarþróun í Finn-
landi Þrándur í Götu, því allt frá því hann leið
hafi Finnar leitað arftakans og þannig hafi
fjölmörg tónskáld neyðst til að stæla Sibelius
til að hljóta náð fyrir eyram fínnskra tónleika-
gesta allt fram undir 1940. Getið er Leevis
Madetojas og Toivos Kullas, sem stóðu í
skugga Sibeliusar, og yngri tónskálda eins og
Uunos Klamis, Váinös Raitos og Arres Meri-
kantos, sem leituðu innblásturs í fínnskum
þjóðararfi, ekki síst í Kalevala-ljóðabálknum.
Viðtal er við stjórnanda Ondine-útgáfunnar,
sem hefur sérhæft sig í útgáfu á finnskri tón-
list með góðum árangri, rætt við Jouni Kaipain-
en, sem nýtur sífellt meiri virðingar fyrir verk
sín, og Magnus Lindberg, sem sagður er
fremsta tónskáld Finna af yngri kynslóðinni,
aukinheldur sem getið er Einojuhanis
Rautavaaras, eins vinsælasta núlifandi tón-
skálds heims.
Fjöldi hljóófæraleikara
á heimsmælikvaráa
Um ísland skrifar Guy Rickards, sem hefur
iðulega fjallað um íslenska tónlist fyrir
Gramophone, rekur skamma sögu íslenskrar
tónlistar og kennir Lárentíusi Kálfssyni um
það hve stutt hún sé. Þrátt fyrir skamma tón-
listarsögu og fólksfæð landsins hafí þó komið
þaðan fjöldi hljóðfæraleikara á heimsmæli-
kvarða, þar á meðal Einar Jóhannesson og
Hafliði Hallgrímsson, og þó ekki hafi enn kom-
ið frá íslandi Sibelius eða Nielsen standi ís-
lensk tónskáld jafnfætis starfsbræðrum á hin-
um Norðurlöndunum og reyndar á meginlandi
Evrópu. Sagt er frá Jóni Leifs, sem sé þekktast-
ur íslenskra tónskálda, og samtímamönnum
hans, Karli Ottó Runólfssyni og Páli Isólfs-
syni. Getur Rickards sérstaklega Alþingiskant-
ötu Páls ísólfssonar, sem hann segir stórkost-
legt verk. Jón Þórarinsson segir Rickards und-
ir sterkum áhrifum frá Hindemith, sem var
kennari Jóns í Yale, og þykir miður að ekki
sé meira til hljóðritað af verkum Jóns, sérstak-
lega í ljósi verka eins og klarinettsónötu hans.
Tónlist Jóns Nordals segir Rickards svipa til
hörkulegs landslags íslands, Leifur Þórarins-
son segir hann að sé hæfileikamikið tónskáld,
en þau tónskáld sem náð hafí mestri viðurkenn-
ingu íslenskra tonskálda erlendis, að Jóni Leifs
frátöldum, séu Þorkell Sigurbjörnsson og Atli
Heimir Sveinsson. Rickards segir Þorkel hafa
náð að sameina framúrstefnu og hefðbundna
tónlist og nefnir upptökur Hamrahlíðarkórsins
á Reccessional hans, en á þeim diski, sem
hann segir frábæran, sé einnig að finna verk
eftir Jón Nordal, Atla Heimi og sérdeilis áhrif-
amikið Requiem eftir Jón Leifs. Hafliða Hall-
grímssonar getur Rickard meðal annars sem
handhafa tónlistarverðlauna Norðurlandaráðs
og frábærs hljóðfæraleikara.
Rickards hælir íslenskri tónverkamiðstöð
fyrir framtakssemi og dugnað í útgáfu en
gagnrýnir að of mikið hafí verið gefið út af
verkum tónskálda fæddra eftir heimsstyrjöld-
ina síðari á kostnað eldri tónskálda, og nefnir
Jón Þórarinsson, Jóns Ásgeirsson, fyrsta ís-
lenska tónskáldið sem samið hafí óperu, og
Jórunni Viðar. Listræna útkomu útáfunnar
segir hann misjafna, en nefnir að hljóðfæraleik-
ur sé almennt framúrskarandi þó flytjendur
séu framandlegir útlendingum, og nefnir sér-
staklega Bryndísi Höllu Gylfadóttur sem frá-
bæran sellóleikara, Ými hljóðfærahópinn, sem
skipaður er henni, Einari Jóhannessyni og
Emi Magnússyni, og Hljómeyki, sem hafí
meðal annars tekið upp stórmerkilega útgáfu
á Messu Hafliða Hallgrímssonar.
Rickards getur ungra íslenskra_ tónskálda,
þar á meðal Jónasar Tómassonar, Áskels Más-
sonar og Karólínu Eiríksdóttur, sem hann seg-
ir hæfílekamesta tónskáld sinnar kynslóðar.
Hjálmar H. Ragnarsson skrifar grein um
Jón Leifs í ritinu _og ejnnig grein um söng-
mennt íslendinga. í lok íslandskaflans er síðan
rætt við Ralph Couzens, eiganda Chandos út-
gáfunnar sem gaf meðal annars út nokkra
diska með leik Sinfóníuhljómsveitar íslands og
íslenskri tónlist.
Eftir Norðurlandaupptalninguna er langur
listi með plötum sem mælt er með, en þar á
meðal eru diskur BIS með Sögusinfóníu Jóns
Leifs, diskur frá íslenskri tónverkamiðstöð með
verkum sem samin eru fyrir_ íslandsvininn
Mitsiko Nakajima í flutningu Ýmis tóniistar-
hópsins, og annar BlS-diskur, að þessu sinni
með píanóverkum Jóns Leifs í flutningi Arnar
Magnússonar.
í lok Explorations er síðan samantekt um
Eystrasaltslöndin, Eistland, Lettland og Lit-
háen; lönd sem séu að endurappgötva tónlist-
ararf sinn og fara eigin leiðir í fyrsta sinn frá
hemámi. Þar eru fremstir meðal jafningja Eist-
arnir Arvo Párt og Vejo Tormis, Lettinn Peter-
is Vasks, en Lettar eiga lengra í land í sinni
endurreisn en nágrannarnir, og Litháarnir
Osvaldas Balakauskas og Bronius Kutavicius.
HAMBORGARFÍLHAMÓNÍAN í Reykjavík 1926. Jón Leifs sem stýrði hljómsveitinni, er fyrir miðju, en þetta var í fyrsta sinn sem sinfóníuhljómsveit lék hér á landi.
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. NÓVEMBER 1996