Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1996, Blaðsíða 12

-f
mm m
MÁLIÐ SEM lykill og
málið sem búr“
nefndist dagskrá
sem fj'allaði um
tungumál og sjálfs-
myndir og tengdist
þemanu „marg-
menning“ á Bóka-
stefnunni í Gautaborg 24.-27. okt. sl. Hvað
hefur glatast og hvað áunnist þeim sem
fluttu eða flúðu? Hver er það sem talar á
nýja málinu? Hve mikinn geðklofa, og hve
mikinn frelsandi framandleika hafa tungu-
málaskifti í för með sér?
Til að svara slíkum spumingum voru sam-
ankomnir höfundar frá svo ólíkum menning-
arheimum sem Kína, Palestínu, Póllandi og
Grikklandi, en sem eiga heima í Svíþjóð og
hafa birt verk sín á sænsku. Þeirra þekktast-
ur mun Theodor Kallifatides (f. 1938) sem
á ættir að rekja bæði til Tyrklands og
Egyptalands en er fæddur í Grikklandi.
Hann settist að í Svíþjóð árið 1964, og hóf
feril sinn fyrst sem bréfberi og heimspeki-
nemi, en síðan sem skáld og ritstjóri tíma-
ritsins „Bonniers Litterara magasin" (1972-
1976). Seinasta bók hans er Afrodites Tárar
(Bonniers 1996).
Kallifatides fullyrti að fjarlægðin milli
nýja málsins og móðurmálsins, hafi gert sér
kíeift að skrifa um sársaukafulla reynslu
sem hann hefði ekki megnað að skrifa um
á móðurmálinu.
Raiwa Morra, með arabísku sem móður-
ÞEGAR UND
KOMLEIÐI
VERÐUR HEI
Margmenning var eitt helsta umræóuefni Bókastéfn-
unnar í Gautaborg sem er nýlokió. KRISTIN BJARNA-
DOTTIR segir frá skiptum skoðunum um þetta eld-
fima efni og kallar til vitnis skáld úr hópi innflytjenda.
mál, lýsti hug sínum með samlíkingu, sögu
af manninum sem rændur var slæðunum
sínum. Sjö slæður hafði hann borið allt sitt
líf og nú voru þær á bak og burt. En hvað
gerðist? Hann sá sólina! í fyrsta sinn baðað-
ur birtu. Raiwa Morra líkti móðurmálinu
við slæðumar sjö og því að glata þeim við
það að tileinka sér nýtt tungumál og að sjá
allt í nýju ljósi.
Ég heff breyst
„Málið getur verið lykill að persónulegum
veruleika og það getur líka verið búr með
fullsköpuðum hugtökum sem eiga að lýsa
hinni sönnu heimsmynd. Ég hef breyst. Ég
hef lært að á sænsku er ég vond, bara af
því ég er kona! Á arabísku eru engin orð
eins og „satmara" eða „satkáring“, orð sem
segja hvorutveggja um manneskjuna í senn:
hún er bölvuð og hún er kona. Þegar ég
læri orðin læri ég um leið eitthvað um sjálfa
mig sem konu í þeim heimi sem málið gefur.“
Maciej Zaremba, sem er með pólskan
bakgrunn líkti tungumálinu við landakort.
„Þegar lykillinn að ákveðnum tilfinningum
er smíðaður út frá landabréfi móðurmálsins
þá virkar hann ekki á nýja málið. Ekki fyrr
en eftir torvelda túlkun á sjálfum sér, sem
kannski skemmir kortið."
Kallifatides minnir okkur á að við per-
sónugerum oft hugtök með orðum. Einkum
orðum sem tengjast sterkum tilfínningum.
Og Maciej Zaremba segir að i sínum aug-
um sé dauðinn kona, því þannig er það á
RAWIA Morra. Móðurmál hennar er arabíska.
pólsku. „Hann er kvenkyns og að fara að
faðma einhvem karlkyns dauða, það finnst
mér út í hött, það væri hreinn ósómi.“
Kalifatides er ekki á sama máli. Út frá
hans landakorti væri það klámfengið að
gera dauðann að konu sem tæki á móti
honum. Grískan gerir ekki ráð fyrir því.
í framhaldi af hinu ósamræmanlega hann
og hún tali, tilkynnir Rawia Morra, að sé
um gáfaðan karlmann að ræða á arabísku
þá verði hann samstundis kvenkyns! Og
sömuleiðis ef kona er klár þá er hún um
leið orðin eitthvað karlkyns.
Skáldið Li Li frá Shanghai segist fínna
orðin tóm, þegar talað er um mat á sænsku.
Zaremba: Þarftu þá að þýða matinn?
Li Li: Já. Ef hanh er kínverskur. Annars
fínn ég ekkert bragð af honum.
Seinna heyri ég Rawia Morra lesa upp
úr nýútkominni ljóðabók sinni sem jafnframt
er hennar fyrsta, skrifuð á sænsku og ber
titilinn Ghurba sem er arabískt orð yfir fram-
andleika. Hún byijaði snemma að skrifa ljóð
á arabisku en flúði nítján ára gömul frá
Beirut, árið 1985. Hún býr í Stokkhólmi og
starfar sem túlkur, fyrirlesari og rithöfundur.
UNDAN-
KOMULEIÐ
Hugsunin skilur eftir
rauðan lit
og sætan ilm
þar sem hún leggur leið sína
á undan þér.
Þess vegna haltra dagarnir.
Þess vegna þorirðu ekki
að nema staðar.
Undankom uleiðin
verður heimili þitt
fyrr en þig grunar
og úr blæðandi fótunum
verða vængir.
Úr bókinni Ghurba eftir Rawia Morra
(Lindelöws 1996)
EKKERT lát virðist vera á vin-
sældum „upplýsingaskáldsög-
unnar“ í Evrópu. Sögurnar eru
fyrst og fremst settar saman
úr hugmyndum sem oftast snú-
ast um leit að upplýsingum,
leit að týndum lyklum og hug-
myndasögu Vesturlanda. Á síð-
astliðnum 10 til 15 árum hefur komið út
ókjör af slíkum sögum. Margar þeirra hafa
orðið metsölubækur og með vissri varúð
mætti jafnvel segja að sumar séu orðnar
klassískar. Að minnsta kosti verður erfítt að
rita bókmenntasöguna án þess að taka með
í reikninginn „Nafn rósarinnar" (1980) eftir
Umberto Eco eða „Ilm“ (1986) Patriks
Siiskind. Hugmyndaskáldsagan „Veröld Soff-
íu“ (1991) eftir Jostein Gaarder hefur ekki
horfíð af metsölulistum bóka i Frakklandi,
Ítalíu og Þýskalandi í mörg ár og í Frakk-
landi þykjast menn jafnvel markja að bókin
hafí hringt inn nýja bylgju heimspekiáhuga
meðal almennings. í kjölfarið hafa siglt marg-
ar sögur með svipuðu sniði þar sem heim-
speki, mannfræði, tónfræði, textafræði, mál-
fræði, dulfræði og stjamvísindi mynda uppi-
stöðuna í magflóknum vef.
Ágætis dæmi um slíkt hugmyndaverk er
tónskáldasaga þýska rithöfundarins Helmut
Krausser „Laglínurnar“ (Melodien) (1993).
Tveir vafasamir vísindamenn ferðast um Evr-
ópu þvera og endilanga í leit að handritssn-
ifsi þar sem á eru ritaðar slitrur úr tónaskala
sem ítalskur gullgerðarlistamaður á 16. öld
á að hafa grafíð upp eftir áralangar rannsókn-
ir og íhugun. Skalinn inniheldur hvorki meira
né minna en samhljóminn guðlega, tónana
sem halda saman sköpunarverkinu. Til að
finna aftur þessar týndu „upplýsingar" beita
vísindamennimir öllum tiltækum brögðum og
reyna allt hvað þeir geta að spilla verki hvors
UPPLYSINGA-
SKÁLDSAGAN
Upplýsingaskáldsagan er vinsæl í Evrópu um
þessar mundir. KRISTJAN B. JONASSON skrifar að
upplýsingasögur séu fyrst og fremst settar saman
úr hugmyndum sem snúast um leit aó týndum
lyklum í hugmyndasögu Vesturlanda.
annars. Saga laglínanna er þrædd allt frá því
að þær fínnast til þess að síðasti maðurinn,
sem hafði þær á valdi sínu, skilar þeim aftur
til almættisins. Sagan er ekki hvað síst spenn-
andi vegna þess að hún fjallar um týndan
heim; sögulegan möguleika sem aldrei verð
að veruleika. Líkt og bók Aristótelesar um
gamanleikinn í „Nafni rósarinnar" og manna-
ilmvatnið, sem þijóturinn Grc-nouille býr til í
„Ilminum“, er tónaskali hins guðlega sam-
hljóms goðsögn úr ríki hugmyndanna. Hann
hefur, svo kunnugt sé, aldrei verið til en hann
gæti alveg hafa verið það. Það er fyrst og
fremst þessi kitlandi grunur um sýndarheim
til hliðar við þennan sem rekur lesandann
áfram og gerir þessar sögur jafn heillandi
og þær eru. Og síðast en ekki síst segja þær
okkur að mikilvægustu upplýsingamar, þær
upplýsingar sem okkur virkilega vanhagar
um, séu borgnar einhversstaðar í leyndu hólfi,
vaktaðar af öllum sem ekki er gott að ráða
í hver eru. Átökin um upplýsingarnar eru hin
raunverulega barátta samtímans. Sá sem
ræður yfir upplýsingum, sem enginn annar
hefur í höndum, getur breytt rás sögunnar.
Það em fyrst og fremst upplýsingar sem
breyta lífi ensku bókmenntafræðinganna í
bókinni „Heltekinn" (Posession) eftir A.S.
Byatt (1990). Upplýsingar sem enginn hefur
fengið áður í hendur og umturna gjörsamlega
viðurkenndri rannsóknarsögu á skáldi sem
reyndar var aldrei til en gæti alveg hafa ver-
ið það. Þessi meistaralega upplýsingaskáld-
saga fékk Bookerverðlaunin bresku á sínum
tíma, ekki sist vegna þess að þar lætur By-
att sér ekki aðeins nægja að púsla saman
staðreyndum til að búa til jarðveg fyrir það
líklega, heldur kastar hún staðreyndunum
fyrir róða og skrifar sjálf bókmenntasöguna
upp á nýtt. Bréf, ljóð og ævintýri elskend-
anna Randolphs Henry Ash og Christabel
LaMotte, sem eiga að hafa verið uppi á seinni
hluta 19. aldar, voru aldrei til en þau eru
hins vegar „ekta sögulíki". Þessir textar hefðu
alveg eins getað verið eftir Morris eða Tenny-
son. Greinarhöfundur var til dæmis ekki sá
eini sem fletti upp á þessum höfundum í hand-
bók um enska höfunda, bara til að vera viss.
Þessi sögufölsun upplýsingaskáldsögunnar
hefur reyndar farið fyrir brjóstið á mörgum.
Skemmst er að minnast deilu sem kom upp
í Bandaríkjunum um hve ftjálslega bandaríski
leikstjórinn Oliver Stone fer með „staðreynd-
ir“ í sögulegum kvikmyndum sínum „JFK“
og „Nixon“. Vandamálið er að Stone lýsir því
ekki yfir að myndir sínar séu „byggðar á
sannsögulegu“, heldur undirstrikar það skýrt
og klárt að þær séu sjálfar sannar. Hinn svo-
kallaði sögulegi áreiðanleiki getur í hans aug-
um aldrei verið til því sagan er aldrei annað
en fölsun þeirra sem rita hana. Það eina sem
sker úr um áreiðanleika sögunnar er hve sann-
færandi frásögnin af henni orkar á áhorfanda
eða lesanda.
Eyja gœrdagsins
Þetta viðhorf til sögunnar var reyndar ekki
fundið upp af Stone. Bandarískir skáldsagna-
höfundar hafa til að mynda árum saman leik-
ið sér að því að endurrita söguna eftir sínu
höfði en þessar deilur sýna glöggt í hvernig
umhverfí upplýsingasagan verður til. I upplýs-
ingaheiminum virðist ekkert vera raunveru-
legt nema upplýsingamar en þær eru aldrei
raunverlegri en svo að það má hvenær sem
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. NÓVEMBER 1996