Lesbók Morgunblaðsins - 16.09.1995, Blaðsíða 7

NEVILLE Chamberlain forsætisráð-
herra Breta á árunum fyrir síðari
heimsstyiýöldina. Hér er hann ný-
kominn af fundi með Hitler og
hampar plaggi sem hann taldi að
mundi tryggja „frið um vora tíma“.
septembef 1938. Á þessum fundi heimtaði
Hitler með stríðshótanir á vörum sameiningu
Súdetalanda við Þýskaland.
Um þetta leyti logaði allt í óeirðum í Súd-
etalöndum sem nasistar þar og í Þýskalandi
æstu til af alefli. Chamberlain bað Hitler að
bíða um sinn með aðgerðir þar til forsætisráð-
herrann hefði ráðfært sig við Frakka og
stjórnina í Prag;
Friður á Bláþræði
Aðfaranótt 21. september tókst Chamberla-
in með fulltingi Frakka að fá Eduard Benes,
forseta Tékkóslóvakíu, til að fallast á að Þjóð-
verjar fengju þá hluta Súdetalanda þar sem
þýskumælandi fólk væri a.m.k. helmingur íbú-
anna. 22. september hélt Chamberlain svo
vonglaður til annars fundar við Hitler og lagði
fram tilboð Vesturveldanna. En Hitler kærði
sig þá ekkert um neitt samkomulag heldur
jók kröfur sínar til muna. Hann heimtaði nú
að Þjóðveijar fengju Súdetalönd óskipt og að
Tékkar yrðu horfnir þaðan innan fárra daga.
Chamberlain harðneitaði að ganga að þessum
kröfum og hélt heim á leið gramur í bragði.
Tékkar og Frakkar höfnuðu einnig kröfum
Hitlers og virtist nú allt stefna í stórveldastyij-
öld vegna Tékkóslóvakíu. Tékkar vígbjugg-
ust, Frakkar fóru að dæmi þeirra, og í Bret-
landi tóku verkamenn að grafa skotgrafir í
almenningsgörðum höfuðborgarinnar.
Stríðsótti
Chamberlain vildi þegar hér var komið
ekki enn útiloka að unnt yrði að semja við
Hitler á síðustu stundu. Til mikils var að
vinna. Enginn vafi leikur á að friðkaupastefn-
an naut mikils stuðnings meðal bresku þjóð-
arinnar. Óttinn við loftárásir á breskar borg-
ir hvíldi eins og mara á almenningi líkt og
ógnir kjarnorkustyijaldar nú á tímum. Marg-
ir voru heldur ekki búnir að gleyma martröð
heimsstyijaldarinnar fyrri.
MÚNCHENAR-SÁTTMÁLINN
Umdeildi
27. september 1939 barst Chamberlain
skeyti frá Foringjanum þar sem honum var
boðið til stórveldaráðstefnu í Múnchen. Þar
skyldi enn leitað friðsamlegrar lausnar á
deilunni um Tékkóslóvakíu. Forsætisráðherr-
ann þáði boðið undir eins. Þegar hann skýrði
þingmönnum neðri málstofunnar frá skeytinu
brutust út gífurleg fagnaðarlæti í þinginu.
Þingmenn köstuðu blöðum í loft upp og stöpp-
uðu í gólfið. Þessi viðbrögð sýndu svo ekki
varð um villst að friðkaupastefnan átti miklu
fylgi að fagna í Bretlandi. í Frakklandi var
svipað upp á teningnum.
Munchenar-ráðstefnan fór fram dagana
29. og 30 september 1938. ítalski einræðis-
herrann, Benito Mussolini, og fors’ætisráð-
herra Frakka, Edouard Daladier, sátu hana
auk Chamberlains og Hitlers. Fulltrúum
Tékka var ekki boðið að vera með. Hinir háu
herrar - Chamberlain þar á meðal - óttuð-
ust að þeir kynnu að spilla fyrir samkomu-
lagi. Sovétmönnum var heldur ekki boðið á
ráðstefnuna.
Hitler fór fram á að Tékkar létu af hendi
Súdetalönd við Þýskaland, auk smærri land-
svæða við Pólveija og Ungveija. Gengið var
að þessum kröfum. Hann lýsti jafnframt
fjálglega yfit' að Súdetalönd væru síðasta
landakrafa sín. Áður en Chamberlain hélt
heim fékk hann Hitler til að skrifa nafn sitt
á plagg sem var e.k. viðbót við Munchenar-
sáttmálann. Þar var lýst yfir vilja Breta og
Þjóðveija til að leysa ágreiningsmál sín frið-
samlega þannig að aldrei þyrfti að koma til
ófriðar milli þeirra.
Chamberlain var ákaft fagnað þegar heim
kom. Svo að segja öll blöð landsins luku lofs-
orði á frammistöðu forsætisráðherrans í
Mtinchen og almenningur varpaði öndinni
léttar.
Chamberlain Kaupir Tíma
Mtinchenar-sáttmálinn hélt ekki eins og
frægt hefur orðið því í mars 1939 lagði Hitl-
er undir sig leifarnar af Tékkóslóvakíu. Ligg-
ur þá ekki beinast við að álykta að Cham-
berlain hafi sýnt makalausan barnaskap að
trúa loforðum Hitlers?
Raunar benda ýmsar ákvarðanir og um-
mæli Chamberlains eftir Mtinchenar-ráð-
stefnuna til þess að hann hafi þrátt fyrir
allt ekki treyst orðum Hitlers eins eindregið
og lengi hefur verið haldið. Strax eftir ráð-
stefnuna lét Chamberlain herða á vígbúnaði
landsins. Það hlýtur að benda til þess að
hann hafi ekki haft ótakmarkaða trú á heit-
strengingum Foringjans. Með Mtinchenar-
sáttmálanum vildi Chamberlain kaupa tíma
til að búa Breta betur undir stríð við Þjóð-
veija; stríð sem hann vissi innst inni að kynni
að bijótast út. Að vísu var hernaðarmáttur
Þjóðverja ofmetinn um þétta leyti. Bretar
nýttu heldur ekki frestinn eins vel og Þjóð-
veijar, en þessi tími var Bretum engu að
síður mikilvægur. Hann var t.d. notaður til
að þróa radartæknina og hefja íjöldafram-
leiðslu á Spitfire- og Hurricane-flugvélunum
sem áttu eftir að reynast ómetanleg vopn í
orustunni um Bretland árið 1940.
BRESKI forsætisráðherr-
ANN OG HENTISTEFNUMAÐ-
URINN HlTLER
Þeir sem klifa sí og æ á „einfeldni" Cham-
berlains í skiptum sínum við Foringjann gera
ráð fyrir að hæglega hefði mátt sjá fyrir
ráðagerðir hins síðarnefnda. En sannleikur-
inn er hins vegar sá að Hitler var óforbetran-
legur tækifæris.sinni og því eins óútreiknan-
legur og frekast mátti vera. Hitler hafði
engar skipulegar stríðsáætlanir í fórum sín-
um heldur greip tækifærin sem gáfust til að
svala hefndarþorsta sínum og metnaði í utan-
ríkismálum. Hann vildi t.d. fyrir alla muni
forðast að lenda í stríði við Breta. Á þetta
hefur breski sagnfræðingurinn heimsfrægi
A.J.P. Taylor sýnt rækilega fram á í bók
sinni „The Origins of the Second World
War“. Það verður þess vegna að telja næsta
ómaklegt að ráðast á Chamberlain fyrir að
hafa ekki getað ráðið nákvæmlega í allar
fyrirætlanir Hitlers. í þessu sambandi er
gaman að geta þess að þegar ljóst var að
Mtinchenar-sáttmálinn héldi ekki þóttust
flestir hafa strax frá upphafi haft hina megn-
ustu ótrú á honum. Þá þóttust menn hafa
verið fróðir allan tímann - ekki bara eftir á!
HORFTTIL baka
Tómt mál er að tala um að Chamberlain
hafi með friðkaupastefnu sinni borið ein-
hveija ábyrgð á að heimsstyijöldin síðari
braust út 1. september 1939. Orsaka stríðs-
ins er að leita í herbúðum nasista; það voru
þeir sem hófu vísvitandi árásarstyijöld gegn
nágrönnum sínum. Reyndar má með gildum
rökum segja að það hafi verið heppilegt fyr-
ir siðferðilegan og pólitískan málstað Vestur-
veldanna að stríðið skyldi hafa brotist út þá,
en ekki fyrr. Eða með öðrum orðum: ef stríð-
ið hefði byijað haustið 1938 vegna Tékkósló-
vakíu hefðu Vesturveldin átt erfiðara með
að sannfæra heiminn um að nasistar ættu
þar alla sök. Hitler gat nefnilega ekki haft
þjóðernisrök að yfirvarpi með sama hætti og
í Tékkóslóvakíu þegar hann skipaði hersveit-
um sínum að ryðjast inn í Pólland 1. septem-
ber 1939. Að stríði loknu þurftu menn því
lítið að velkjast í vafa um stríðssekt ólíkt því
sem átti við um heimsstyijöldina fyrri.
Neville Chamberlain sýndi ekki nein merki
um hugleysi þegar hann sagði Þýskalandi
stríð á hendur 3. september 1939 eftir innrás
Þjóðverja í Pólland. Þá leiddi hann þjóð sína
út í stríð við blóðveídi nasismans. Um leið
sneri hann endanlega baki við friðkaupastefn-
unni sem hlotið hefur ómildari dóma en efni
standa til.
Höfundur er með MA-próf í alþjóðasamskiptum
og kennir sögu við Menntaskólann á Akureyri.
Helstn hcimildir Beck, Robert J: „Munich’s Lessons Rec-
onsidered." International Security 14:2 (1989), bls. 161-191.
Churchill, Winston S.: The Second World War 1. bindi. 3. útg.
London, Cassel, 1950.
Macleod, Iain: Neville Chamberlain. New York, Atheneum,
1961.
Ray, James Lee: Global Politics. 5. útg. Boston, Houghton
Mifflin, 1992.
Richardson, J.L.: „New Perspectives on Appeasement: Some
Implication for Intemational Relations." World Politics 40:3
(1988), 284-316.
Taylor, A.J.P.: The Origins of the Second World War. Harm-
sondsworth, Penguin, 1964.
Weinberg, Gerhard L.: „Munich after Fifty Years.“ Forreign
Affairs 67:1 (1988), 163-178.
ANTON HELGI JÓNSSON
Fundið Ijóð
Trúin á skilvirkni einstaklingsins
dregur mig hingað: Úilen dúllen doff.
Frambjóðandi með hávært bindi!
Sá vænti ég að sitji örugglega á tveimur stólum
gegni fullu starfi ásamt þingmennskunni
og stýri að auki ótal nefndum.
Ég er bara viðkvæmt skáld. HeiII
og óskiptur sinni ég hverri grillu.
Minn stíll var aldrei tvennt í einu - og núna
þegar ég hugðist munda blýantinn og krossa
varð ég að hætta jórtrinu og losa mig við tugguna.
Ég lauma henni undir stólsetuna.
Viti menn: Þar er ein fyrir. Steingerð!
Ég þreifa. Ég fálma. Ég ýti tjaldinu frá og kíki.
Stofan, kjördeildin, æska mín! Enn
og aftur læt ég fingurgómana
leika um steingerða tugguna. Nú er ég sannfærður.
Þetta eru tannaförin þín, Ragnhildur!
Þessi tugga var í munni þínum.
Þessi tugga lék á vörum þínum og blés út í kúlu sem sprakk.
Kemurðu með á ballið í kvöld?
Ragnhildur. Þetta var einmitt sama kvöldið
og við strákarnir
urðum að redda framtíð heimsins.
Þú mátt brosa, vinan, brosa
þegar fréttamaðurinn segir: Margt skrýtið leynist í kössunum!
Og les síðan þessi orð mín
meðan þjóðin
bíður eftir næstu tölum.
Ég hugleiði aðrar tölur, Ragnhildur: Tuttugu ár!
Og hverju kom nokkur til leiðar?
Ég hefði betur kosið þig. Valið þig og andartakið, valið ástina, já
elskan mín, ég kem
japlaðu á mér í kvöld.
Hugsaðu þér allar vísurnar sem ég hefði getað ort handa þér.
Hugsaðu þér allt útstáelsið sem þú hefðir getað fyrirgefið mér.
Og með þér hefði jafnvel frami minn orðið annar.
Hæverska, biðlaun, opnuviðtal:
Mér leiddist alltaf þingmennskan
ég er framkvæmdamaður, vík frá mér þras!
Þú mátt brosa, vinan, brosa
en tilfinningarnar kunna sig ekki
og viljinn þráir enn að eiga mök við glaðar hendur
sem dreymir um að fæða heilbrigð verk.
Hvar ertu þá núna, Ragnhildur?
Hvar ertu núna, æska?
Og líf'mitt, steingert líf mitt - hvar ert þú?
Vill eitthvert ykkar í það minnsta hringja?
Höfundur er rithöfundur.
TRYGGVI V. LÍNDAL
Píkassó og Frankó
Tarfurinn í jakkafötum
horfir á píslarvættinn;
með sverðið í bakinu..
Landarnir reka upp kálfsleg hljóð
er bolinn skríður um á hnjánum
með korðann í lungunum.
En Mínótárinn sjálfur
heldur sig nú í skugganum,
þurrkar svitann af kaskeitinu,
hefur ekki lengur taugar
til þessa almúgaleiks;
fitlar við krossinn sinn.
Tarfinum slátrað
,,Ég handtók Garcia Lorca.“
„Sjáið sólbrúna, bústna framhandleggi.“
„Eg er enginn aumingi. “
Og brosir.
En sárið, það er ennþá rautt,
ennþá nýtt:
í baki heilags Lorca
sem þeir felldu í morgunhúminu;
þurfti sterkt, svart kaffi
til að fella þennan dreng.i.
Höfundur er þjóðfélagsfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. SEPTEMBER 1995 7