Lesbók Morgunblaðsins - 16.09.1995, Blaðsíða 2

REYKJAVÍK var hálfdanskur kaupstaður á fyrri hluta 19. aldar. Fræg er auglýs-
ing Stefáns Gunnlaugssonar bæjarfógeta árið 1848: „íslensk tunga á best við í
íslenskum kaupstað, hvað allir athugi.“
sendir út í sveit, ekki í Háskóla íslands,
enda hefur tungan frá upphafi verið lif-
andi í vitund þjóðarinnar allrar.
Sterk Þ jóðtunga
Af samanburði á skrifum blaða og tíma-
rita, samanburði á lagamáli, samanburði
á nýyrðasmíð og notkun fræðiheita og
málnotkun opinberra stofnana, er unnt að
sýna fram á að íslenskt mál hefur verið
að eflast alla þessa öld. Með myndrænu
máli, orðvísi sinni og nýstárlegum hug-
myndum ruddi Þórbergur Þórðarson
(1889-1974) nýja braut í bókmenntamáli
þjóðarinnar og á_ vissan hátt gekk fom
sagnaskemmtun ísléndinga í endurnýjun
lífdaga sinna í skáldverkum Halldórs Lax-
ness (f 1902). Ljóðskáld hafa endurnýjað
Ijóðstíl og myndmál og þýðingar og nýjar
fræðigreinar hafa auðgað málið svo að
íslenskt tunga hefur aldrei staðið styrkari
en nú.
Málrækt og vísindastarf hefur stórauk-
ist undanfarna áratugi. Ríkisútvarpið hef-
ur frá upphafi beitt sér fyrir málrækt.
Hefur engin stofnun haft meiri áhrif á
málfar þjóðarinnar undanfarna hálfa öld
en Ríkisútvarpið. Sem eitt lítið dæmi um
mikilsvert málræktarstarf Ríkisútvarpsins
má nefna þáttinn Daglegt mál, sem upp-
haflega hét Spurningar og svör um dag-
legt mál og h'efur verið fastur dagskrárlið-
ur allt frá því haustið 1942. Einnig má
nefna að útvarpið stofnaði til íslensku-
kennslu fyrir almenning þegar árið 1935
og árið 1985 samþykkti útvarpsráð mál-
stefnu fyrir Ríkisútvarpið. Samkvæmt
henni skal allt mál útvarpsins vera til fyrir-
myndar og á vandaðri íslensku, flutt með
góðum framburði.13
HÁSKÓLI ÍSLANDS
Við Háskóla íslands hefur einnig verið
unnið ómetanlegt starf fyrir vöxt og við-
gang tungunnar, bæði í málfræði, bók-
menntum og sögu, þótt það starf fari oft
lágt. Við Orðabók Háskólans hefur í hálfa
öld verið unnið merkilegt vísindastarf. Með
stofnun íslenskrar málnefndar og Mál-
rækt- arsjóðs voru enn stigin mikilsverð
skref til eflingar íslensku máli. Málrækt í
skólum hefur verið efld og með nýjum
skólastofnunum og nýrri fjöl- miðlun hefur
málmenning þjóðarinnar orðið enn auðugri
en áður. Undanfarin 50 ár hafa menn tek-
ið að fjalla um nýjar fræðigreinar á ís-
lensku, s. s. sálarfræði, heimspeki, félags-
vísindi, stjórnunarfræði og tölvutækni, og
hefur sú umfjöllun auðgað tunguna og
eflt hana sem félagslegt tjáningartæki.
Með útgáfu fyrstu íslensku alfræðiorða-
bókarinnar árið 199014 var mönnum líka
gert auðveldara að hugsa á íslensku en
meginmarkmið málræktarstefnu er að
gera málnotendum kleift að hugsa á móð-
urmáli sínu svo að tungan geti gegnt að
fullu því meginhlutverki sínu að vera fé-
lagslegt tjáningartæki í upplýsingaþjóðfé-
lagi í upphafi nýrrar aldar.
Leikhúsmenning
En styrkur málsins kemur víðar fram.
Starf leikhúsa og léikfélaga víðs vegar um
land og leikritun á íslensku hefur aldrei
staðið með meiri blóma en undanfarin ár.
Ljóða- og vísnasöngur hefur eflst og vönd-
uð bókaútgáfa hefur veitt máli og menn-
ingu þjóðarinnar aukinn styrk. Nýstárleg
auglýsingagerð hefur auðgað tungurfa með
orðvísi og orðaleikjum sem áður voru
óþekktir í málinu. Síðustu áratugi hefur
líka orðið til ný íslensk fyndni meðal ungs
fólks sem reynt hefur á þanþol tungunnar.
Tungan hefur því verið sveigð að nýjum
menningarháttum og nýjum viðfangsefn-
um. Bendir allt til þess að þetta forna
beygingarmál geti áfram gegnt hlutverki
sínu sem sínu sem félagslegt tjáningar-
tæki í fjölþættu samfélagi nútímans. Þjóð-
in hefur líka verið einhuga um að standa
vörð um mál sitt og tungu og hefur al-
menningur og stjórnvöld verið samtaka
um að efla íslenska tungu sem undirstöðu
þjóðlegs sjálfstæðis.
LlFANDI ÞJÓÐTUNGA
Á TÍMAMÓTUM
En íslensk þjóð stendur á tímamótum.
Gerbreyttir þjóðfélagshættir, sterk al-
þjóðahyggja og nýjar hugmyndir um sjálf-
stæði og fullveldi þjóða og þegnrétt ein-
staklingsins svo og bylting í fjarskiptum
og fjölmiðlatækni hafa skapað nýja heims-
mynd þar sem gerð er krafa um ný tjáning-
arform og ný tjáningartæki sem að hluta
til leysa tungumálið af hólmi. Móðurmáls-
kennsla í skólum hefur heldur ekki skilað
jafn góðum árangri og vænta mátti og
heimilin megna ekki að veita ungu fólki
máluppeldi sem samtíminn krefst. Einhæf-
ur straumur frá engilsaxneskum menning-
arsvæðum hefur sett mark sitt á líf fólks,
málfar og hugmyndir og starfshættir
þeirra, sem mest hafa beitt sér í málrækt-
arstarfi, virðast ekki hafa átt greiða leið
að ungu fólki.16
VITUND ÍSLENDINGA
Um Tungu Sína
íslendingar virðast shemma hafa öðlast
vitund um mál sitt. Þegar á þjóðveldisöld
rituðu þeir um íslenska tungu og íslenska
málfræði. Var slíkt að heita má algert
einsdæmi í Evrópu á þeim tíma þegar
mestallt málfræðistarf var tengt latínu -
ekki þjóðtungunum - enda því haldið fram
'óþ þjóðtungurnar ættu sér enga mál-
fræði.16 Óþekktur höfundur Fyrstu mál-
fræðiritgerðarinnar segist um miðja 12tu
öld hafa ritað „oss íslendingum stafróf ‘
þar sem „vér erum einnar tungu“." Snorri
fjallar um ýmsar greinar málfræði í Hátta-
tali sínu, sem hann ritaði um 1220, og í
Skáld- skaparmálum beinir hann orðum
sínum til ungra skálda „þeim er girnast
að nema mál skáldskapar og heyja sér
orðfjölda (...) þá skilji hann þessa bók til
fróðleiks og skemmtunar.“K Bróðursonur
hans, Ólafur Þórðarson hvítaskáld (d.
1259) skrifaði íslenska málskrúðsfræði um
1250 og ber ritgerðin þess ljóst vitni að
hann var vel að sér í kenningum lat-
neskrar málfræði sem hann sneri upp á
íslenskt mál. Vitund þessara manna um
móðurmál sitt er því sterk og markmið
þeirra allra að efla íslenska tungu.
Uppiiaf Málhreinsunar
í formála að Sálmabók sinni 1589 talar
Guðbrandur biskup Þorláksson (1541-
1627) um stóra ástundan sem íslendingar
hafi áður fyrr meir lagt upp á rímur, vísur
og önnur kvæði. „Með sama hætti hafa
þeir enu gömlu forfeður vorir elskað og
iðkað þá málsnilld og það skáldskaparlag,
sem norrænu máli hæfir. (...) Fyrir þessar
greinir, svo og einninn móðurmáli voru til
sæmdar og fegurðar, sem í sjálfu sér er
bæði Ijóst og fagurt og ekki þarf í þessu
efni úr öðrum tungumálum orð til láns að
taka eða brákað mál né bögur að þiggja. “ls
Guðbrandur kallar móðurmál sitt nor-
rænt mál. Það er þó vegna metnaðar fyrir
hönd guðs orðs annars vegar og móður-
máls síns hins vegar sem hann segist vera
knúinn til að bæta annarlegt mál og brák-
að í þýðingum fyrri manna.20 Það er með
öðrum orðum vitundin um hið forna mál
sem knýr Guðbrand til þess að gefa út
biblíuna 1584 - þótt kveikjan sé auðvitað
það grundvallaratriði í stefnu lúterstrúar-
manna að fólk lesi guðsorð á móðurmáli
sínu. Ef Guðbrandur hefði ekki gefíð út
biblíuna og aðrar bækur sínar heldur
„gerst liðsmaður þeirrar málspjallastefnu
sem ríkti á íslandi á siðskiptaöld hefði
ekki aðeins íslensk braglist heldur íslensk
tunga beðið við það óbætanlegan hnekki. “il
Hefði þá hugsanlega farið líkt fyrir ísl-
enskri tungu og móðurtungu íslenskunnar,
norsku, sem liðaðist í sundur á þessum
öldum, þótt aðstæður væru um margt ólík-
ar í Noregi og á Islandi á þessum tíma.22
Málhreinsun Og
Erlend áhrif
Arngrímur Jónsson lærði (1568-1648),
frændi Guðbrands og samstarfsmaður,
varð hins vegar fyrstur til að boða ís-
lenska málhreinsun á prenti. Taldi hann
íslenska tungu siðskiptaaldar að mestu
hið sama tungumál sem gekk um öll
Norðurlönd til forna. Varð hann með
því upphafsmaður kenningarinnar
um að málið hefði haldist óbreytt
en kenningin hefur haft djúptæk og
langvinn áhrif.23
A 18du öld kom fram í Danmörku
hreyfing sem barðist gegn vaxandi
áhrifum erlendra tungumála á
dönsku.21 Eggert Ólafsson (1726-
1768) kynntist þessari stefnu á
námsárum sínum í Kaupmannahöfn
og tók að boða málhreinsun og
málvernd og ritaði árið 1762 Rétt-
ritabók um íslenska stafsetningu.
Bókin var aldrei gefin út á prenti
en barst víða í handritum. Hafði hún
mikil áhrif á Stafsetningu lærðra
manna á ofanverðri 18du öld og
framan af hinni 19du.26 A árunum
1752 til 1757 ferðaðist Eggert
ásamt Bjarna Pálssyni (1719-1779)
um allt ísland. í ferðabók þeirra,
sem út kom í Sórey 1772, lýsir
Eggert málfari almennings í land-
inu. Taldi hann málið hreint í sveit-
um landsins. Við sjávarsíðuna, og
þá einkum í námunda við verslunar-
hafnir, væri það hins vegar mjög
dönsku- og þýskuskotið. Embætt-
isbækur og málskjöl -séu full af
dönskum, þýskum, frönskum og lat-
neskum orðum sem almenningur
skilji ekki. Norðanlands sé málið
hreinast í Mývatnssveit en á landinu
öllu sé málið á Austurlandi hreinast
og þakkar hann það einangrun.
Lélegast og mest blandað tökuorð-
um telur hann málið á Suðurlandi.
Danska á Íslandi
í ritinu Tyro juris, sem út kom í
Kaupmannahöfn 1754,26 segir
Sveinn lögmaður Sölvason (1722-
1782) að heppilegra sé að nota orð
úr dönsku en íslensku fornmáli þeg-
ar ritað sé um lögfræði á íslensku.
Lög íslendinga séu sniðin eftir
dönskum lögum. Þess vegna eigi að
sníða íslenskt lagamál eftir dönsku
lagamáli.21 Árið 1771 lagði Bjarni
Jónsson (1725-1798), rektor Skál-
holtsskóla, til í bréfi til landsnefndar-
innar fyrri að íslenska yrði lögð nið-
ur og danska tekin upp í staðinn.
„Jeg anseer det ikke alene unyttigt
men og desuden meget skadeligt,
at man skal beholde det islandske
Sprog.“m Rök hans voru einkum þau
að á meðan íslendingar töluðu sama
mál og aðrar Norðurlandaþjóðir
hefðu þeir hvarvetna verið virtir og
í hávegum hafðir. En eftir að mál
íslendinga varð óskiljanlegt öðrum
þjóðum séu þeir í næsta litlum metum.
Vildi hann að fylgt yrði dæmi Norðmanna
og Færeyinga og tekin upp dönsk tunga
af því að íslendingar væru undir danskri
stjórn og ættu mest viðskipti við Dani.29
Afstaða þessara tveggja embættismanna
dönsku einvaldskonunganna mótaðist af
hollustu við konung auk þess sem margir
íslendingar á þessum tíma voru fangnir
af kenningum um hið upplýsta einveldi og
hugsjóninni um heilsteypt stórríki.
Danskur Kaupstaður
Reykjavík var ekki þjóðlegur staður á
fyrra hluta 19du aldar. Þar voru þá um
300 íbúar, einkum danskir kaupmenn og
embættismenn, nokkrir handverksmenn
svo og sjómenn og aðrir tómthúsmenn.
Mál bæjarins var danska. Umræður í
bæjarstjórn fóru fram á dönsku og í
barnaskóla þeim, sem starfræktur var
1830 til 1848, var að miklu leyti kennt
á dönsku. Fræg er auglýsing Stefáns
Gunnlaugssonar bæjarfógeta (1802-
1883) í upphafi árs 1848 svohljóðandi:
„íslensk tunga á best við í íslenskum
kaupstað, hvað allir athugi." Bæjarfógeti
fyrirskipaði næturverðinum í Reykjavík
einnig hrópa á íslensku í stað dönsku
áður. Þótti kaupmönnum að sér vegið og
kærðu fógeta fyrir stiftamtmanni sem
veitti honum áminningu fyrir uppátækið.
íslenskir embættismenn báru hins vegar
margir lítið skynbragð á hvernig komið
var og má nefna að Bjarni Thorsteinsson
amtmaður (1781-1876), faðir Steingríms
skálds (1831-1913), rektors Lærða skól-
ans í Reykjavík, skrifaði ævisögu sína á
dönsku því að honum var tamara að orða
hugsanir sínar á dönsku.30
(Síðari hluti birtist í næstu Lesbók.)
Höfundur er rektor Mentaskólans á Akureyri.