Lesbók Morgunblaðsins - 16.09.1995, Blaðsíða 3

i-Bgnflg
@ [o] tii (i 0® 0 s 0 ® a □ ® b
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Tungan
Tryggvi Gíslason skólameistari á Akureyri fjallar
um stöðu íslenzkar tungu í tilefni 50 ára afmælis
lýðveldisins. Þar reynir hann að svara þeirri spurn-
ingu hvernig þetta fornmál gegni hlutverki sínu
sem félagslegt tjáningartæki í fámennu samfélagi,
sem um aldaraðir einkenndist af stöðnun. Fýrri
hluti.
Bóndinn
i Lambey teiknaði 2 þúsund auglýsingar í auglýs-
ingabókina Rafskinnu. Jóndi í Lambey í Fljótshlíð
hefur þá sérstöðu meðal bænda að vera gamall
refur í auglýsingateikningu, sem ásamt annarri
myndgerð hefur verið aukabúgrein, og nú bráðum
aðabúgrein hans. Blaðamaður Lesbókar hefur
heimsótt Lambeyjarbóndann.
Gunga?
Neville Chamberlain, forsætisráðherra Breta á
árunum fyrir stríð, hefur oft verið sakaður um lin-
kind þegar hann undirritaði Miinchenarsáttmálann
1938 og taldi plaggið tryggja frið „á okkar tím-
um“. Róbert F. Sigurðsson á Akureyri skrifar um
Chamberlain og telur að sagan hafi ekki dæmt
hann af sanngirni.
GUÐMUNDUR FRÍMANN
Á Jónsmessunótt
Er nætursólin grundir allar gyllir,
með gulli sínu læki barmafyllir,
og geymslu jarðar galdrar hafa rofið,
- þá get eg aldrei sofið.
Á slíkri nóttu vil eg heldur vaka,
mót vorsins dýrðargjöfum aleinn taka,
þá kemur gleðin eins og óvænt sending,
- eða vísuhending.
Þá grípur kvæðið dapran hug minn höndum,
og hendingarnar elta mig á röndum.
Þá verð eg líkt og allur annar maður
- ölvaður og glaður.
Hin bjarta nótt er full af fleygri kynngi,
svo fáa skyldi undra, þótt eg syngi.
Mér birtist veröld hversdags-himni hærri,
hörmum öllum fjærri.
Um hug minn lykur blessun bjartrar nætur.
Mín bragagleði á sér djúpar rætur.
- í óði mínum oft má þekkja sporin
eftir blessuð vorin.
Guðmundur Frímann, 1903-1989, var frá Hvammi í Langadal í Vestur-
Húnavatnssýslu. Hann nam húsgagnasmíði og bókband og átti lengst
af heima á Akureyri. Hánn var einn þeirra skálda sem fram komu á þriðja
áratugi aldarinnar. Fyrsta Ijóðabók hans, Náttsólir, kom út 1922. Hann er
á margan hátt einkennandi fyrir þá kynslóð sem fluttist úr sveit á mölina
án þess að festa þar tilfinningalegar rætur.
B
B
Viljum við hafa
þetta svona?
AÐ er sárt á þessum sið-
ustu vikum að lesa um
fólk á bezta aldri sem sér
ekki annan kost vænni
en þann að flytja búferl-
um úr landi. Sagan end-
urtekur sig. í lok síðustu
aldar var harðindatímabil
og víðast hvar „setinn Svarvaðardalur" svo
ungt fólk sá ekki framá að fá jarðnæði. A
mölinni var ekkert að hafa heldur. Kjark-
mesta og duglegasta fólkið tók sig upp og
flutti út i óvissuna vestur um haf; fáeinir
af ævintýraþrá, en fleiri af illri nauðsyn.
Flestir þeirra sáu ættjörðina aldrei aftur.
Þeir sem nú eru að flytja búferlum utan,
koma kannski sem snöggvast hingað í sum-
arleyfmu næsta ár. Aðstaða þeirra og vesturf-
aranna fyrir öld er vitaskuld ósambærileg.
Að ýmsu leyti búum við í margfalt betri heimi
en þá. Það er á hinn bóginn dapurleg blóð-
taka að sjá á eftir dugnaðarfólki til útlanda,
þar sem flest af því mun ugglaust ílendast.
Enda þótt síðastliðinn vetur hafí orðið
mörgum þungur í skauti, búum við ekki við
nein þau harðindi af völdum náttúrunnar sem
sambærileg geti talizt við landfastan hafís
og grasbrest á síðustu öld. Eg er fyrir mitt
leyti sannfærður um að okkar búsifjar eru
flestar heimatilbúnar, sumpart afleiðing af
kjördæmaskipuninni, en umfram allt af
óraunsæi og ábyrgðarleysi. Vannýttar
sjúkrahúsbyggingar og heilsugæzlustöðvar
á fámennum stöðum úti á landi eru sláandi
dæmi. Afleiðingin er lakari lífskjör en í þeim
nágrannalöndum sem við mælum okkur helzt
við og einnig misjafnari efnahagur en áður
hefur þekkst á íslandi. Annarsvegar eru hin-
ir gulltryggðu; allstór hópur fólks sem greini-
lega býr við góð kjör og hinsvegar hinn breiði
fjöldi, bæði til sveita og á mölinni, sem hrein-
lega sér ekki út úr baslinu; hluti þess raun-
ar atvinnulaus.
I eyrum þessa fólks hljóma yfirlýsingar
landsfeðra um stöðugleika og að þjóðin sé
að rétta úr kútnum, sem hvert annað lýðskr-
um. Þetta fólk er alltof lengi búið að þekkja
stöðugleika láglaunanna eða atvinnuleysinins.
Bættur hagur fyrirtækja hefur að minnsta
kosti ekki skilað sér til launþega. Þeir hafa
hinsvegar verið látnir bera byrðamar ótæpi-
lega og tekið á sig ok sífellt vaxandi skattpín-
ingar. Sú píning er ekki sízt kornið sem fyll-
ir mælinn og verður til þess að meðaltekju-
fólk unir því ekki lengur að með jaðarsköttum
hrifsi ríkisvaldið til sín allt að 80% af þeim
bótum sem velferðarkerfið veitir.
Þegar svo er komið að stór hópur fólks
tekur þá sársaukafuilu ákvörðun að flytjast
utan, og annar og mjög dýrmætur hópur
fólks á lokastigum framhaldsnáms í útlönd-
um ætlar ekki að koma heim, þá er eitthvað
meira en lítið að. Að kenna minnkandi þor-
skafla um allt það sem aflaga fer er full
einföld afsökun.
Málið er miklu flóknara og víðtækara en
svo að þokkalegur viðbótar þorskafli gæti
haft úrslitaáhrif. Það snýst ekki sízt um vit-
urlega ráðstöfun á því sem við leggjum í
hinn sameiginlega sjóð. Við erum að ýmsu
leyti njörvuð niður af fortíðarfjötrum og tök-
um á okkur herkostnað uppá 4-5 milljarða
á ári vegna landbúnaðar sem verið hefur
fáránlega lengi í gjörgæzlu ríkisforsjónar.
Er hægt að gera þá kröfu til skattgreið-
enda, að verulegu fé sé varið til þess að
styrkja framleiðslu sem ekki er markaður
fyrir, þegar þarfirnar eru allsstaðar?
Við látum bjóða okkur að vægi atkvæða
í lýðræðisþjóðfélagi sé ekki það sama eftir
því hvar við búum og ekki er það þorskinum
að kenna. Við horfum á purrkunarlaust
skæklatog og kjördæmapot, sem leiðir af sér
að fjármunum er kastað á glæ og enginn
er ábyrgur.
Við látum bjóða okkur að unnið sé beint
og óbeint gegn neytendum. Hvað eftir annað
verður þjóðin vitni að farsa, sem snýst um
að stöðva innflutning á fáeinum kalkúnalær-
um eða einhveijum ámóta hégóma og yfir-
dýralæknir settur í stöðu 19. aldar yfír-
valds, sem hafði umboð sitt frá kónginum.
Núverandi stjórnarflokkar virðast gersam-
lega njörvaðir niður í hlutverk hagsmu-
nagæzlunnar. Og það eru ævinlega framleið-
endur sem þarf að passa uppá, gegn hags-
munum neytenda.
í kjarasamningum og „hinum stóru sam-
flotum" er þrasað um smáaura og félags-
málapakka, en það virðist ekki á almennu
vitorði við samningaborðin, að kjör láglauna-
fólks - og raunar allra - er líka hægt að
bæta með því að lækka eitthvert hæsta
matarverð sem til er í veröldinni, að ekki
sé nú talað um vextina. Við búum líka við
óheyrilega hlutdeild ríkisins í verði á bílum.
Rekstur og afskrift á bílum er einn helzti
kostnaðarliðurinn á flestum heimilum. Um-
talsverð lækkun á aðflutningsgjöldum og
skattheimtu af bensíni yrði veruleg kjara-
bót. En í kjarasamningum er aldrei minnst
á það. Jafnframt mundi söluaukningin í bíl-
um líklega færa ríkiskassanum sömu tekjur
og áður. Núverandi skipan leiðir til þess að
úr sér gengnum og hættulegum bílum er
haldið gangandi. í þessu skrúfstykki tapa
allir, ríkið og bíleigendur. Heimskan ríður
ekki við einteyming.
Sú heimska ríður heldur ekki við einteym-
ing, sem telur það forsvaranlegt að fáeinum
mönnum hefur verið afhent á silfurfati ein
helzta auðlind þjóðarinnar og hefur nú verið
hnykkt á þessu ótréttlæti með því að sæ-
greifabömin muni erfa fiskinn í sjónum.
Þetta hlýtur að teljast siðlausasta athæfí
síðari ára og verður ugglaust minnst í ís-
landssögu framtíðarinnar sem merki um al-
veg sérstaka blindu.
Annað sem hlýtur að teljast óviðunandi,
er mismunun á lífeyrisréttindum. Þar ættu
allir að sitja við sama borð, en svo er ekki.
Opinberir starfsmenn eiga kost á betri kjör-
um en annað fólk, en forréttindahópar eins
og alþingismenn, ráðherrar og bankastjórar
njóta sérstakra vildarkjara sem ekki eru í
neinu samræmi við almenn lífeyrisréttindi.
Getur einhver bent á haldbær rök fyrir nauð-
syn þess, eða er þetta einfaldlega spillingin
í sinni tæmstu mynd?
Það er með öðmm orðum fleira en launa-
kjör og verðlag sem brennur á fólki og er
tekið með í reikninginn þegar það dæmi er
gert upp, hvort á íslandi sé gott og réttlátt
þjóðfélag. Við ímynduðum okkur til dæmis,
að þrátt fyrir allt byggjum við þó að svo
langri lagasetningarhefð, að réttarríkið væri
hafið yfir vafa. Grunur um að svo væri ekki
læddist hinsvegar að mörgum, þegar í ljós
kom að menn þurftu að leita til dómstóla úti
í Evrópu til að ná fram rétti sínum. Þessi
vondi granur varð að vissu fyrir skömmu,
þegar Ijóst var, að við höfðum alla tíð búið
við vanþróað og óhemju seinvirkt réttar-
kerfi, þar sem sömu embættismenn voru að
rannsaka mál og dæma í þeim. Nú hefur
verið bætt úr því. Eftir stendur hinsvegar
að fólk treystir illa Hæstarétti. Það þykir
vonlítið að reka mál á hendur ríkinu og dóm-
arar í öllu þessu kerfi hafa það orð á sér
að vera hallir undir valdið og dæma því í vil.
Flest viljum við að sjálfsögðu halda áfram
að búa á íslandi. En hversvegna í ósköpun-
um þarf svona margt að ganga á afturfótun-
um í ekki stærra og flóknara samfélagi?
Við þurfum siðbót og nýjan aldamótaanda.
Verði ekki bætt úr því sem mest stingur i
augu, mun ungt fólk halda áfram að kveðja
þetta land.
Gísli Sigurðsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. SEPTEMBER 1995 3