Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1994, Blaðsíða 7

ander: Byltingarsinnar.
kenni út úr vissum andlitsdráttum). Engu að
síður er „Menschen des 20, Jahrhunderts“
eitt af mestu stórvirkjum ljósmyndasögunnar.
Ekki síst vegna þess að Sander gerir öllum
sem hann myndar jafnhátt undir höfði. Hann
heldur alltaf ákveðinni fjarlægð og myndar
fátækan verkamann á nákvæmlega sama
hátt og iðnjöfurinn, listamanninn á sama
hátt og bakarameistarann og nasistann á
sama hátt og gyðinginn. Einmitt þetta fór í
taugarnar á nasistum, því svona myndir voru
móðgun við kynþáttastefnuna. Þeir sögðu að
myndirnar væru „andfélagslegar" og eyði-
lögðu hluta af filmusafni Sanders. Þess má
að lokum geta að íslensk kona, Sigríður
Zoéga, vann um langt árabil hjá Sander og
að dóttir hans, Elisabeth, flúði til íslands í
heimsstyijöidinni síðari. Sonur hans, Erich,
var aftur á móti drepinn í fangabúðum nas-
ista.
Það er býsna forvitnilegt að bera myndir
Sanders saman við portrettmyndir sem sumir
ljósmyndarar hafa verið að taka síðustu árin.
Það væri til dæmis vel þess virði að athuga
hvað er sameiginlegt og hvað frábrugðið með
Sander og bandaríska Ijósmyndaranum Cindy
Sherman. Sherman hefur m.a. sérhæft sig í
því sem kalla mætti „klisjumyndir af kon-
um“, en það eru myndir þar sem hún sviðset-
ur sjálfa sig í dæmigerðum kvenhlutverkum.
Þessar myndir hafa yfirbragð hlutlausrar
skrásetningar og það má vel halda því fram
að Sherman vilji festa vissar „kventýpur" í
nútímaþjóðfélagi á blað. En kannski er nær-
tækara að bera Sander saman við landa sinn
Thomas Ruff. Ruff sló í gegn undir lok síð-
asta áratugar með risastórum portrettmynd-
um af ungu fólki. Þetta eru nærmyndir af
svipbrigðalausum andlitum, teknar í lit og
beint framan frá. Þær eru svolítið kaldar og
minna á passamyndir. Ruff hefur engan
áhuga á að ná fram einhverjum karakterein-
kennum og hann stillir fólkinu upp fyrir fram-
an ljósan bakgrunn sem segir ekkert um
umhverfið eða þjóðfélagið sem fólkið lifir í.
Myndirnar hans eiga ekki að túlka eitt eða
neitt og þær eiga ekki að draga einhvern
leyndan sannleika upp á yfirborðið. Þessar
myndir eru að mörgu leyti dæmigerðar fyrir
myndir og myndlist 9. áratugarins, því þá var
í tísku að vera kaldur og yfirvegaður og sú
skoðun almennt ríkjandi að undir sléttu og
felldu yfirborði hlutanna leyndist enginn dýpri
sannleikur.
Myndir Ruffs eiga ekki að sýna þversnið
af þjóðfélaginu, enda munu þær allar vera
af vinum og jafnöldrum Ruffs sjálfs. Engu
að síður er freistandi að líta á þær sem vissa
heimild um þjóðfélagið og bera þær sem slík-
ar saman við myndir Sanders. Sander sýnir
okkur íjölskrúðuga þjóðfélagsskipan og
margbreytilega karaktera og hann taldi sig
víst vera að festa það allt saman á mynd
áður en það hyrfi. Ruff tekur aftur á móti
myndir af fólki sem eru svo nauðlíkar að þær
renna allar saman í eitt ef maður sér margar
í einu. Öll sérkennin og þar með fjölbreytileik-
inn sem Sanders fangaði á mynd hafa flast
út. Allt er orðið eins. Já, í dag fylgja allir
þjóðfélagshópar sömu fatatískunni, hlusta á
sömu tónlistina, horfa á sömu myndirnar og
láta rétta í sér tennurnar ef þær eru öriítið
i skakkar og lýtalæknar skera öll sérkenni
burt úr andlitinu ef einhver eru.
Höfundarnir búa i Berlín.
C.M. BELLMAN
Pistill nr. 9
Til kerlingarinnar á
Thermopoliumkránni
og ungfrúa hennar
Árni Sigurjónsson þýddi.
Sælinú bræður, systur svo ljúfar,
sjá föður Berg sem þenur og skrúfar
fiðlunnar strengi stríða
og strekkir sinn boga fijótt.
Eineygður kappinn, ör er á nefi
ofan á skrúfur makar hann slefi.
Bjórinn á stól skal bíða,
nú byijar hann ofurhljótt;
[Sellój---færnina sýnir,
-----fiðluna pínir,
fipast og skrensar langt fram á nótt.
Ágætu bræður dansið nú dátt —
drifhvítir hanskar, hattarnir hátt.
Hefur ungfrú Lóna
hárautt band við skóna
híaiínið fagurblátt.
Hátt Jörgen kryppa hattinum veifar,
hangir úr munni pípa og kneyfar
brennivín og sig lengi
hann brettir sem iiðugt hjól.
Sjá lafafrakkann gylltan og sléttan,
slútir úr hnakka þéttriðin fléttan;
bakið í hundrað kengi
og kinnarnar eins og sól;
— — — tónana tautar
Nokkur orð til skýringar
-------tafsar og stautar
treður í pípu’ og hoppar sem fól.
Ágætu systur, sjáið hve nett
sumir hér dansa við menúett.
Allar nætur þjóra.
Úlla, hættu að slóra!
Upp og stígðu taktinn rétt!
Sjá; hver er þar í náttslái flottu
síðbrókin gul og dansar við Lottu,
hlífar á skónum hnýttu
og hárkollan rauð á lit?
Ja, ijárinn sjálfur! Líttu’ á þau bæði
líningar dýrar, snúrur í klæði.
Súp faðir Berg, og spýttu,
í sötri er ekkert vit!
-------í krúsirnar renni
-------kofinn þótt brenni,
klukkur þótt hringi áfram ég sit.
Dálítið móðar systur um svið
svífa og brölta fram og á hlið.
Fagnið blindir, sælir,
fiðlarinn nú ælir,
frussast um með hljóðfærið.
Hæ! Kjólum lyfta dömurnar margar
dansa og flissa, heyr: bassinn sargar;
fiðlarans myrru passið
og fyllið hans glas að brún.
Skál, faðir Berg, hvað skyldi hún heita
skjálgeyga konan, já, þessi feita?
„ Termópólíumskassið!"
Já, skrattinn! Það er víst hún.
-------Reiðigjörn þjórar,
-------rasskinnar stórar ...
rymur nú fiðlan eins og básún!
Hér býðst að ganga gleðinnar veg,
gyðjur og tónlist ánægjuleg.
Bakkusi er boðið,
blótum ástargoðið,
hér er allt og hér er ég.
Pistlar Fredmans eða Fredmans epistlar
eru eftir sænska skáldið Carl Michael Bell-
man (1740-1795), þann sem samdi Gamla
Nóa og mörg fleiri alþekkt lög. Pistlar Fred-
mans eru syrpa 82 kvæða eða söngtexta sem
tengjast Stokkhólmi og þekktum persónum
sem bjuggu þar um daga skáldsins. Titilper-
sónunni Fredman er í upphafi bókarinnar
lýst sem „frægum úrmakara í Stokkhólmi,
án klukkna, verkstæðis og fyrirtækis". Hann
er æðstiprestur í „reglu“ eða klúbbi slark-
ara. Sum kvæðanna í syrpunni eru „pistlar"
(eða postulabréf) Fredmans til reglubræðra
þar sem hann áminnir þá um að drekka nú
vel og skemmta sér. í pistlinum hér að ofan
er lýst dansleik á kránni Thermopolium, sem
stóð við Myntgránd í Gamla stan í Stokk-
hólmi.
Föður Berg: í kynningu ljóðasafnsins seg-
ir Bellman að Berg hafi verið veggfóðursmál-
ari og bæjarséní á fjölda hljóðfæra, en reynd-
ar sést að hann hefur verið eitthvað mistæk-
ur sem hljóðfæraleikari („fipast og skrens-
ar ...“). Hann er væntanlega kallaður „fað-
ir“ vegna þess að prestar (og páfinn) eru
nefndir feður, hann er prestur í reglu Bakk-
usar.
Makar hann slefi: Berg makar munnvatni
á skrúfurnar á fiðlunni og var það gert til
að þær bóignuðu og festust betur svo hljóð-
færið héldi stillingu.
[Selló]: Hér er vísað til tónlistarinnar. Vel
má vera að Bellman hafi ætlast til að söngv-
arinn stældi selló með röddinni, en auðvitað
getur ekki síður verið fallegt að hafa viðeig-
andi hljóðfæraleikara til aðstoðar, jafnvel
heila kammersveit.
Jörgen kryppa: Fræðimenn hafa dundað
sér við að finna fyrirmyndir flestra persón-
anna í Pistlum Fredmans, en erfiðlega hefur
gengið að finna eiginlega fyrirmynd Jörg-
ens, ef hún hefur þá einhver verið. Hann
kemur fyrir í nokkrum pistlanna. Nils Afzel-
ius segir1 að Jörgen eigi að vera iðnaðarmað-
ur (þrátt fyrir orð Bellmans í kynningu bók-
arinnar þar sem Jörgen er sagður vinna hirð-
réttinn) og að hann sé þýskur að uppruna
og tali bjagað mál. Hatturinn er tákn Jörg-
ens, auk kryppunnar.
Þéttriðin fléttan: karlmannatíska þessa
tíma, einnig nefnt hárpískur (oft í hárkollu
fremur en eigin hári).
Hoppar sem fól: eitthvað hefur danslist
Jörgens kryppu verið áfátt, því ófínt þótti
að Jioppa í rhenúett.
Úlla: Átt er við Ullu Winblad sem kemur
fyrir í fleiri kvæðum Bellmans, svo sem í
þekktu og ljúfu lagi: „Ulla min Ulla.“ Um
hana segir Bellman að hún sé nýmfa og
Car/ Michael Bellman. Málverk eftir
Per Krafft, eldri.
prestur í hofi Bakkusar.
Fagnið blindir ... : skáldið hefur ef til vill
í huga að reglubræðurnir séu líkir Amor,
blindu ástargoðinu, en eins getur verið að
þeir séu blind-fullir.
Rymur nú fiðlan eins og básún: vísar til
takmarkaðrar leikni Bergs á fiðluna. Á frum-
málinu er þessi lína svona: „halsfrás min
gumma, brumma dulcjan" (gumma=kerling,
brumma=rymja). Lars Huldén segir2 að
„halsfrás" sé skrautlegur kragi en því hafna
aðrir.3 Af heildarútgáfu á verkum Bellmans
er svo að skilja að „halsfrás" eigi við ráman
háls og hefði þá mátt þýða línuna: „ræsktu
þig kerling, blástu básún“ eða jafnvel „rám
er sú gamla eins og básún“. Seinni hluti
þessarar línu er reyndar ekki auðþýddur
heldur, því „dulcian" var nafn á fagotti en
einnig heiti aukastrengs sem um tíma var
hafður á fiðlum. Hér er reynt að ná blæ af
hvorritveggja merkingunni, en vel mætti líka
hugsa sér að „brumma dulcjan" eigi við
kerlinguna (ef hún er þá rám, brummar þá
kannski eins og dulcian) en ekki fiðluna, þó
að ég hafi ekki séð þá skýringu á prenti.
1. Nils Afzelius: Myt och bild; studier i Bellmans dikt
(2. útg.), Sthlm. 1964, bls. 122-123.
2. Lars Huídén: Nya Argus 52 (1959), bls. 174 o. áfr.
3. Carl Gustaf Larsson och Magdalena Hellquist: Ordbok
till Fredmans epistlar, 1967, bls. 79, þar er sagt að
halsfrás merki „spetskrás".
Höfundur er bókmenntafræðingur og dveiur
núna í Bandaríkjunum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1. OKTÓBER 1994 7