Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1994, Blaðsíða 5

um við leifar allmargra þingbúða á grasb-
ala. Ekki langt þar frá er hringlaga staður
en sagt er að þar hafi lögréttumenn setið.
Hegranesþing er eina vorþingið þar sem
lögréttu er getið með vissu, en frá því er
greint í Grettis sögu, sem að vísu er frem-
ur ung heimild. í nágrenni við þennan hring
er þingbrekkan þar sem réttarmálefnin
voru kynnt, og fólkið hefur þá staðið á
völlunum fyrir neðan. Þegar við höfðum
skoðað þetta svæði var haldið til suðurs.
A þeirri leið beið okkar fetjumaðurinn,
Sigurður Sigurðsson frá Ási, sem flutt
hafði okkur yfir fljótið, en ástæðan var
dálítið sérstök. Á leiðinni yfir fljótið hafði
Olafur fylgdarmaður minn, sem þekkti
veikleika mína og alltaf vildi gera mér til
hæfis, spurt Sigurð hvort hann ætti ekki
gamalt söguhandrit sem hann gæti selt
mér. Hann hafði svarað því til að reyndar
ætti hann gott handrit af Vilhjálms sögu
Rigarðssonar en það væri sér svo kært að
hann gæti ekki látið það af hendi. Þar með
var samtalið á enda. Ég hefði feginn viljað
komast yfir söguna þótt þetta sé fremur
ung riddarasaga, af því að hún er óútgefin
og ég hafði ekki tök á að nálgast hana
annars staðar. En ekkert var unnt að gera
leitt af nafni dalsins eða verið til sjálfstætt
og fyrir misskilning verið sett í samband
við dalsnafnið. Það gæti stutt seinni mögu-
leikann að hjá okkur í Þýskalandi koma
fyrir mjög lík tröllskessunöfn (t.d. frú Hútt
í Tíról)."
Við vorum komin stuttu eftir kl. 4 í
Hítardal og höfðum flýtt förinni mjög af
því að ég hafði ætlað mér að fara um kvöld-
ið inn í efri hluta dalsins sem er sögulega
mjög forvitnilegur. En presturinn og reynd-
ar allir aðrir, sem við töluðum við, sögðu
okkur að þessi tími væri allt of stuttur, og
þegar mér var greint frá öllu því sem væri
að sjá í dalnum ákvað ég að taka hinu vin-
samlega boði og veija næsta degi í þessa
ferð. Sem betur fer gat ég gert þetta án
þess að raska því samkomulagi sem ég
hafði gert við Winkler því upphaflega hafði
ég ætlað að ríða frá Miklaholti alla leið
vestur að Staðarstað til séra Sveins Níels-
sonar, föður kunningja míns frá Kaup-
mannahöfn, Jóns Sveinssonar, en honum
hafði verið hrósað mikið í mín eyru. Ég
var hættur við þá ferð af því að ég hafði
frétt að klerkurinn væri nýfarinn að heim-
an. Þannig sparaðist semsagt dagur sem
ég gat helgað Hítardal. Ég gat fengið séra
beina okkur, hraustlegur, gáfaður og
sennilega vel lesinn dugnaðarmaður, en
það er til marks um það álit sem hann
naut, að farið var að tala um að kjósa
hann til alþingis.
Þessi glaði hópur, Ólafur minn og ég
meðtaldir, fór nú út með hinn virðulega
prófast í broddi fylkingar eftir að hafa
fengið hressingu á prestssetrinu, til að
skoða nærliggjandi merka staði. Fyrst var
farið í kirkjuna eins og algengt er. Þar er
margt að sjá, sem í sjálfu sér er kannski
ekki svo merkilegt en hefur þýðingu i
stærra samhengi. Þar inni er illa varðveitt
altaristafla úr alabastri eða svipuðu efni,
og lögunin er að því er virðist dæmigerð
fyrir katólskan tíma í landinu. Lengst til
hægri stendur hin ljóshærða María, um-
kringd ertglum. Texta vantar undir mynd-
inni en hún virðist eiga að tákna boðun
Maríu. Síðan er fæðing Krists, krýning
Maríu af þrenníngunni, og upprisa Maríu
lengst til vinstri. Hér er textinn varðveitt-
ur: „Nativitas domini nazareni“, „Sancta
trinitas", „Assumpcio sancte marie“. Önn-
ur og sennilega nokkru yngri altaristafla
er þannig úr garði gerð að henni má loka,
eins og oft er, með því að leggja hliðar-
Ljósmynd af Hítnrdal frá 1939. Sá bær stóð á gamla bæjarstæðinu og kirkjan,
sem nú er aflögð, stóð þar rétt bjá.
Ljósm.: Teitur Finnbogason.
Sýslumannssetur á Vesturlandi. Koparstunga úr ferðabók Winklers sem var Konrad Maurer samferða um ísland. Winkler
láðist oft að geta um nöfn á bæjunum sem hann teiknaði og þessvegna er ekki vitað hvaða sýslumannssetur þetta er.
eftir þetta afdráttarlausa svar mannsins.
Þegar við höfðum stigið af feijunni hafði
Sigurður spurt eftir nafni mínu eins og
siður er — og nú kom hann í veg fyrir
okkur til að gefa mér söguna sem hann
hafði skömmu áður ekki viljað láta af hendi
fyrir nokkurn mun. Hann sagðist gera
þetta í þakkarskyni fyrir það að ég hefði
skrifað um rétt íslands og stjórnarskrá.
Ég vildi þá fá að borga manninum fyrir
fjársjóð hans en hann vísaði öllu slíku á
bug og ég mátti gjöra svo vel að taka við
þessu handriti, sem var manninum svo
kært, og það verður mér alltaf eitt hið
dýrmætasta sem ég hef eignast.
, í HÍTARDAL
Hinn 30. ágúst er Maurer kominn að
Hítardal sem honum þykirfagur, oghonum
er vel fagnað af prófastinum, séra Þor-
stemi Hjálmersen.
Ég má til með að nefna að það jók enn
á fegurðina að við sáum glæsilegan regn-
boga, já frekar tvo en einn, og mynduðu
þeir hálfhring hvor yfir öðrum þvert yfir
dalinn. Ég hef aldrei séð skærari liti í
friðarboga, eins og hann er nefndur á ís-
landi, en einmitt hér. Þegar hann birtist
sagði fylgdarmaður minn mér að sá sem
yrði svo sæll að komast undir annan enda
regnbogans mætti óska sé einhvers, og
myndi það rætast strax; þetta er næstum
sama sagan og sagan um regnbogaguli-
peningana hjá okkur.
En nú verð ég að minnast á nafn dals-
ins og árinnar sem um hann rennur. Nú
á dögum skrifa menn og segja Hýtardal-
ur, Hýtará, einnig Hýtarnes. Þetta leiða
menn af tröllkonunni Hýt, sem á að hafa
búið hér. í eldri heimildum finnst einnig
rithátturinn Hitará, líka Hitá, og ásamt
Hýtardalur (upphaflega Hýtárdaluij Hitar-
dalur, einnig Hitárdalur; hið síðastnefnda
er ríkjandi í elstu gerðum Landnámu.
Hafi maður í huga að rétt norðan árinnar
er áin Kaldá (einnig nefnd Kaldará) má
sjá að sá ritháttur sem sjaldgæfari er mun
sá rétti og að nöfn beggja ánna tengjast
hitanum í þeim: Kaldá og Hitaá. En vissu-
lega er sagan um tröllskessuna Hít eða
Hýt gömul og þar með sú skoðum að dal-
ur og fljót dragi nafn af henni. Bárðar
saga Snæfellsáss nefnir þetta, og þar sem
hún hefur varðveist í handritinu Vatns-
hyrnu frá lokum 14. aldar er víst að á
þeim tíma var þessi sögn til orðin. En
óvíst er hvort nafn skessunnar hefur verið
Ljósahjálmurinn í Staðarhraunskirkju,
áður í Hítardal. Þar þótti vera torráðin
áletrun sem Maurer fékk fékk botn í
og hljóðar á íslenzku: „í Guðs nafni
flaut ég; Michel Linni steypti mig.“
Ljósm.:Þór Magnússon.
Geir [Bachmann í Miklaholti] til að vera
áfram svo hann gæti séð staði sem líka
voru nýir fyrir honum. Magnús Hjörtsson,
smiður úr Keflavík, sem bæði var skarpur
og skemmilegur, var að vinna þarna á
bænum og ákvað að slást í hópinn. Og
loks skal nefna Kristján Kristjánsson, ráðs-
mann prófastsins, en hann ætlaði að leið-
vængina yfir myndina í miðjunni. Vængirn-
ir eru þá ekki aðeins málaðir myndum að
innanverðu, sem sjást þegar taflan er opin,
heldur einnig að utanverðu, og kemur það
í ljós þegar töflunni er lokað. Hægri hliðar-
vængurinn sýnir að utanverðu kvöldmáltíð-
ina og þar undir Krist á olíufjallinu, en að
innanverðu greftrun Krists; vinstri hliðar-
vængurinn sýnir að utanverðu upprisuna
en að innanverðu Krist fyrir Kaífas og þar
undir hýðinguna. Á hliðarvængjum eru
mýndirnar málaðar á tré. Miðhlutinn sýnir
krossfestinguna, og hinn signandi Guð föð-
ur yfir krossinum með engla sér til vinstri
og hægri handar. En aðrir englar, sem
svífa neðar, taka upp blóð Krists. Til hlið-
ar er Kristur með Guðs lambi, síðan dýrl-
ingur (Magdalena?) með bikarinn og yfir
henni er mynd sem minnir á dúfu. Allt er
þetta unnið úr alabasturskenndu efni. Auk
þessa sáum við tvo þunga altarisstjaka úr
messingi, hvorn um sig boripn uppi af
þremur ljónsásjónum; greinilega var þarna
um að ræða gamalt handverk og gott. Þá
voru þarna tvær kirkjuklukkur, önnur sýndi
aðeins ártalið 1709, en hin hafði þessa
athyglisverðu áletrun: „Jón Halldórsson.
Lofið Guð með fögrum bjöllum. Ps. 150.“
Af þessu sést að báðar klukkurnar eru frá
þeim tíma þegar Jón Halldórsson var
kirkjuprestur í Hítardal en hann var höf-
undur margra verka um sögu og kirkju-
sögu sem því miður hafa ekki enn verið
gefin út. Jón var faðir hins þekkta bisk-
ups, Finns Jónssonar, og hins lærða próf-
asts, Vigfúss Jónssonar. Jón fékk þetta
brauð árið 1692 og varð prófastur 1701
og hélt því embætti til dauðadags, 1736.
Enn athyglisverðari fannst mér ljósa-
krónan í kirkjunni, þung og vel unnin.
Áletrun var á henni allan hringinn, og tjáði
prófastur mér að enginn gæti lesið hana
og bað_ mig nú að freista gæfunnar við
hana. Ég prílaði upp á nokkra kirkjustóla
sem raðað var hveijum ofan á annan og
sá strax að áletrunin var þýsk og jafn-
framt að ljósakrónan, sem vár steypt í
mörgum hlutum, hafði verið tekin í sundur
og ekki sett rétt saman aftur. Þannig var
áletrunin í fjórum samhengislausum hlut-
um og sneri auk þess öfugt á parti. Með
erfiðismunum gat ég loks lesið út úr henni:
„In Gottes Namen bin/ ich geflossen/ Mic-
hel Lin/ ni hat mich gegossen “ („í Guðs
nafni flaut ég; Michel Linni steypti mig“).
Þetta er semsagt dæmigert gamalt hand-
verksstef og yfir því stóð ártalið 1616.
Utan á kirkjuveggnum eru einnig merki-
legir hlutir þó ólíkir séu því sem nú var
nefnt. Þar hafa verið múraðir inn þrír stein-
ar. Á einum þeirra, sem er um fet á hverja
hlið, eru höggnar tvær myndir, önnur af
kvenveru, hin af karlveru og haldast þær
í hendur. Á hinum tveimur, sem eru af
svipaðri stærð, er mannshöfuð, alveg
kringlótt og unnið eins og gríma. Annar
hausinn, sem reyndar er mjög illa farinn,
á að sýna Bárð Snæfellsás; hinn á að sýna
Hít: verndarvættir landsins af risakyni, og
myndin af karl- og kvenverunni á einnig
að tákna þau. [...]
Frá kirkjunni fórum við að nálægu felli,
Bæjarfelli eða Húsafelli, en bærinn var
áður nefndur eftir síðarnefnda örnefninu.
Þetta fell er úr sandsteini eða móbergi,
sem hraun hefur hvað eftir annað brotið
sér leið um, og stendur alveg eitt sér í
dalnum og teygir skörðóttar eggjar sínar
til himins. Merkilegir eru hellarnir í þessu
felli. Við rætur fellsins sáum við fyrst
Hundahelli. Hann er ekki mikill um sig
og liggur undir yfírborðslaginu og er með
erfiðismunum hægt að skríða inn um opið.
Það er greinilegt að hellirinn hefur mynd-
ast af loftþrýstingi í hrauninu. Tröllskessan
Hít á að hafa búið þar, og sagan segir af
máltíð sem hún á að hafa snætt þarna
með Bárði Snæfellsás og öðrum hellabúum
á jólum. Yngri þjóðsögn bætir því við að
neðanjarðargöng séu milli þessa hellis og
Snæfellsjökuls, en svipað er reyndar sagt
um marga aðra hella. Ofar í fellinu eru
svo Víti og Paradís. Víti hefur að vísu
þröngt op sem ekki er alveg í samræmi
við nafngiftina, en hið innra er vítt til
veggja. Paradís er mun þrengri og auk
þess erfið aðgöngu.
Nafnaklettur
Loks fórum við að Nafnakletti, sem er
úr móbergi og brattur uppgöngu. í þetta
lina berg er til siðs að ferðamenn og heima-
fólk risti nafn sitt. Lítið var þarna af nöfn-
um sem ég hafði áhuga á: óþekktir íslend-
ingar og tveir Danir. Og þó: ég fann þarna
áletrunina E.Ó.S. 1750, þ.e. Eggert Olafs-
son sem á því ári hafði heimsótt þetta
svæði. Þá sá ég nafn enska biblíuferða-
langsins Ebenezers Henderson, rist með
hebresku letri, en hann var hér í maí árið
1815. Ég var nú hvattur til að skilja nafn
mitt eftir í klettinum og risti það þá með
bandrúnum, en þær eru frá fornu fari
notaðar til slíkra hluta. Hinar fornnorrænu
rúnir, sem ætlaðar eru fyrir tré og stein
eru aðeins settar saman úr beinum strik-
um; einfaldasta rúnin er aðeins eitt lóðrétt
strik, og það strik er fyrir hendi í öllum
rúnastöfunum, en þá er bætt við strikum
til hægri eða vinstri — eða báðum megin.
En bandrúnir eru þannig ristar að gert er
eitt lóðrétt strik fyrir alla stafina sem
maður ætlar sér að nota, og hliðarstrikin
eru svo rist á það eftir þörfum niður úr,
en þyrftu annars að vera rist á mörg lóð-
rétt strik hlið við hlið. Skiljanlega er erfitt
að lesa bandrúnirnar sem líkjast fanga-
mörkum okkar að því leyti, og listin að
rista þær liggur einmitt í því að gera sem
flesta bókstafi með sem fæstum ristum
og jafnframt að gera lestur og ráðningu
sem erfiðasta. Þannig urðu bandrúnirnar
fyrir valinu hjá mér sem nokkurs konar
leikur sem hafði það fram yfir hebresku
stafina hans Henderssons að eiga betur
við í Hítardal. Þegar þessu höfðu verið
gerð skil og nafn mitt komið við hlið hinna
í klettinn tók séra Þorsteinn hátíðlega ofan
og þakkaði þann heiður sem sér og dal
sínum hefði verið sýndur. Mér finnst nú
heiðurinn hafa verið sýndur mér, að hafa
mátt skilja nafn mitt eftir í svo góðum
félagsskap á svo sögulegum stað og í svo
yndislegri náttúru, og mundi gleðjast ef
gestir kæmu annað slagið og heilsuðu upp
á það í framtíðinni.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1. OKTÓBER 1994 5