Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1994, Blaðsíða 6

+
August Sander: Bændahjón frá Westerwald.
Um ljósmyndir III
■August Sander: Bakarameistari.
August Sander: Endurskoðandi.
August í
Sviðsettur
veruleiki
Ljósmyndir eru ekki allar þar sem þær eru séðar.
Við fyrstu sýn virðist Ijósmyndarinn ósköp ein-
faldlega hafa verið staddur einhvers staðar og
verið svo heppinn að ná vissum atburðum, hlut-
um eða svipbrigðum á mynd. En við vitum
„Tuttugustu aldar fólk“
ljósmyndarans Sanders
er eitt af stórvirkjum
ljósmyndasögunnar.
Ékki síst vegna þess að
Sander gerir öllum sem
hann myndar jafnhátt
undir höfði. Hann heldur
alltaf ákveðinni fjarlægð
og gerir ekki upp á milli
verkamannsins og iðn-
jöfursins.
Eftir HJÁLMAR
SVEINSSON og ÓSK
VILH J ÁLMSDÓTTUR
mæta vel að hann hefur alltaf valið sér ákveð-
ið sjónarhorn til að taka myndina og að hann
vill ná fram vissum áhrifum með þessu sjónar-
horni. Það má segja að ljósmyndarinn svið-
setji hlutina með sjónarhorninu sem hann
velur sér. Spuningin er aðeins sú hveiju hann
vill ná fram með sviðsetningunni.
Sumir ljósmyndarar viija að maður lifi sig
inn í myndirnar þeirra. Þeir höfða til tilfinn-
inga fremur en yfirvegunar. Þeir eru móralist-
ar sem fara í fátækrahverfi stórborganna til
að taka myndir af skuggahliðum mannlífsins.
Ágætur fulltrúi þeirra er Bandaríkjamaðurinn
Jacob Riis (1849-1914). Rétt fyrir aldamótin
síðustu gaf hann út ljósmyndabók sem hét
því táknræna nafni „How the Other Half
Lives“. Þarna voru myndir af örbirgðinni og
eymdinni í fátækrahverfum New York-borg-
ar; myndir af sárafátækum innflytjendum,
ítölum, Kínverjum og gyðingum, sem klædd-
ust druslum og bjuggu í ömurlegum hreysum.
Þær áttu umfram allt að hreyfa við samvisku
hinnar hvítu millistéttar og mórallinn var sá
að það þyrfti að byggja almennileg hús handa
þessu fólki og búa til almenningsgarða svo
það gæti lifað mannsæmandi lífi. En myndirn-
ar eru ekki allar þar sem þær eru séðar, því
fólkið á þeim er sýnt sem hjálparvana og
viljalaus fórnarlömb. Það er feimið við mynda-
vélina og horfir einhvemveginn út undan sér,
eins og ljósfæiin dýr sem hafa verið dregin
upp úr holum sínum. Þetta eru myndir sem
vekja hrollkennda meðaumkun og ala um leið
á fordómum. Þær eru teknar undir yfírskini
mannúðar, en þegar við skoðum þær breyt-
umst við í forvitna gesti í dýragarði. Svona
myndir eru algengar enn þann dag í dag.
Sem betur fer eru til og hafa verið til ljós-
myndarar sem taka annarskonar myndir. Til
að mynda Þjóðveijinn August Sander (1876-
1964), sem var hógvær maður og leit á sig
sem hlutlausan skrásetjara. En verkefnið sem
hann tókst á hendur var ekki smátt í sniðum.
Áirð 1929 tilkynnti hann - í formála að lit-
illi ljósmyndabók sem hét „Antlitz der Zeit“
(andlit tímans) - að hann hygðist gefa út
45 möppur með 12 portrettmyndum hver, allt
í allt 540 myndir. Þær áttu að sýna „þver-
sneið af þýskri þjóðfélagsskipun" eins og hún
var þá. Já, þarna átti maður að geta skoðað
myndir af „bóndanum, hinum jarðbundna
manni, og svo áfram í gegnum allar starfs-
stéttirnar allt upp til æðstu fulltrúa siðmenn-
ingarinnar og niður til fávitans“ eins og sagt
var í auglýsingu væntanlegs útgefanda. Verk-
ið átti að heita „Menschen des 20. Jahrhund-
erts“. Það var gefið út ófullklárað mörgum
árum eftir að Sander lést.
Sander hafði ekki áhuga á að hreyfa við
samvisku eins eða neins og hann ætlaði sér
ekki að draga einhvern leyndan og skuggaleg-
an sannleika fram í dagsljósið. Hann kærði
sig heldur ekki um að ná mögnuðum augna-
blikum eða dularfullum stemmningum á mynd
og hann fyrirleit sykursætar portrettmyndir.
Hann leit fremur á sig sem vísindamann en
listamann. Myndirnar hans áttu að vera hlut-
lægar, enda eru þær kenndar við „Nýju hlut-
lægnina" (Neue Sachlichkeit), myndastefnu
sem var allsráðandi í Þýskalandi á síðari hluta
þriðja áratugarins. Þær eru allar teknar eins,
það er að segja beint framan frá og fólkið
horfir oftastnær í myndavélina alveg ófeimið.
Sander hafði enga trú á þeirri aðferð að
smella af heilu filmunum og velja svo bestu
myndirnar úr. Hann var íhaldssamur og not-
aði fyrirferðarmikla gamaldags myndavél og
stórar glernegatívur sem voru svo dýrar að
hann gat aðeins tekið tvær til þijár myndir
af hveiju mótífí. Hann varð því að undirbúa
sig vandlega fyrir hveija töku og gæta ítrustu
nákvæmni.
Fljótt á litið gætu margar þessara mynda
hafa verið teknar þannig að Sander hafi ein-
faldlega átt leið þarna um og smellt af mynd.
En við nánari skoðun sér maður að þær eru
allar uppstilltar. Bakarameistarinn er ekki
að hræra deig í raun og veru heldur stillir
hann sér stoltur upp til að sýna starf sitt og
stöðu. Sander hafði ekki áhuga á að taka
myndir af prívatlífi fólks heldur myndir sem
sýndu fulltrúa sérhverrar starfstéttar og
hvers þjóðfélagshóps. Hann tók þær á vinnu-
stað fólks eða heima hjá því og lét það sjálft
ráða hvernig það stillti sér upp. Bakarameist-
arinn er á blankskóm en bregður sér í hvítan
slopp og þykist hræra deig; endurskoðandinn
stendur stífur, sperrtur og smámunasamur
fyrir framan heimili sitt, stoltur af stöðutákni
sínu, dobermannhundinum, en byltingar-
mennirnir þrír láta sér fátt um finnast og
hafa tyllt sér á tröppur með úfið hár og horn-
spangagleraugu. Ofugt við afar marga ljós-
myndara reyndi Sander aldrei að fela svið-
setninguna í myndum sínum. Hann ætlaðist
ekki til að maður lifði sig inn í þessar mynd-
ir eins og þær væru raunveruleikinn sjálfur,
því hann gekk út frá því sem vísu að ljósmynd-
ir séu sviðsettur veruleiki. Að þessu leyti má
líkja aðferð hans við vinnubrögð Bertholds
Brechts, sem var alltaf að minna áhorfend-
urna að leikritum sínum á að þeir væri ekki
að horfa á raunverulega atburði á sviðinu,
heldur leiksýningu.
En Sander var ekki marxisti eins og Brecht.
Hann taldi ekki að þjóðfélagið skiptist í tvo
hópa, eigendur framleiðslutækja og öreiga,
heldur var hann með dálítið flóknari og
fornfálegri þjóðfélagsskipan í kollinum, eða
réttara sagt í sigtinu. Og hann var sannfærð-
ur um að það sem fólkið á myndunum hans
sviðsetti endurspeglaði þessa þjóðfélagsskip-
an. „Menschen des 20. Jahrhunderts" er skipt
í sjö meginflokka: bændur, verkamenn, kon-
an, stéttirnar, listamenn, stórborgin, hinir
síðustu. Sander trúði því að grundvöllur þjóð-
félagsins væri hin ,jarðbundna“ bændastétt.
Næst í þróunarkeðjunni koma „verkamenn",
en til þeirra teljast iðnrekendur og tæknimenn
ekki síður en almennir verkamenn og hand-
verksmenn; síðan koma „stéttir" á borð við
embættismenn, fræðimenn, lækna, endur-
skoðendur, nasista o.s.frv. En þróunin rís
hæst með Iistamönnum og fer síðan niður á
við með ýmsu sem fylgir stórborgarlífinu og
endar með „hinum síðustu", en það eru fávit-
ar og sjúklingar. Einhverntíma hefst svo aft-
ur nýtt og þróttmikið líf. Þessi mynd af líf-
rænni hringrás þjóðfélagsins er undarlegt
sambland af fornri heimsmynd og hugmynd-
um 19. aldar manna um hnignun eða deka-
denz þjóðfélagsins. - Hún var þó ekkert eins-
dæmi á þessum tíma, það nægir að glugga
í sum rit Sigurðar Nordals til að sjá sambæri-
legar skoðanir. - Fræðimenn hafa margoft
bent á að þessi hugmynd um þjóðfélagið var
í litlu samræmi við hið raunverulega ástand
þjóðfélagsins eins og það var á þriðja áratugn-
um og það verður að segjast eins og er að
Sander tókst aldrei að finna ‘sannfærandi
hugmyndalegan grundvöll að þessu verki sínu.
Meira að segja titillinn er misvísandi, því
hann bendir til að myndirnar séu af tuttug-
ustu aldar manninum yfirleitt en ekki bara-
af þýsku þjóðinni.
Sennilega taldi Sander sig lifa á upplausn-
artímum og vildi festa viss karaktereinkenni
og vissa skipan þjóðfélagsins á mynd áður
en það yrði um seinan. Hann var aðdáandi
George Grosz, sem fyllti heilu möppurnar
með kvikindislegum karikatúrmyndum af
dæmigerðum fígúrum þessa sama þjóðfélags.
Sander taldi sig aftur á móti vera vísinda-
mann, en vísindi hans eru skyld gervivísind-
um, sem grasseruðu á þessum tímum, til að
mynda phýsíógnómík (að lesa karakterein-