Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.1994, Blaðsíða 5

Nokkrir ferðafélagar hvíla sig í grænu grasi hjá árgilinu við Þorljótsstaði.

Fjallið liuna — örnefni sem ekki kemur víða fyrir.
Frá Hraunþúfuklaustri. Hraunþúfumúlinn og gilið eru tii hægri.
1
Hraunþúfumúli fyrir miðju, Hellishlíðin til hægri og þar sést Álfasteinninn.
arfegurðina, en spor þeirra eru horfin.
Náttúran hefur smátt og smátt máð út
minjar um líf fólksins sem bjó hér á árum
áður við erfið lífsskilyrði.
Það er vissulega sumarfagurt á Þorljóts-
stöðum. I suðri sást til Lambatungna sem
skörtuðu fallegum litum í sólbirtunni og í
suðvestri blasti við fjallshlíðin með Sandfell-
inu en um það má lesa eftirfarandi í bók-
inni, Minningar úr Goðdölum eftir Þormóð
Sveinsson þar sem hann lýsir þessu útsýni.
„Sandfellið fannst mér alltaf vera kórónan í
þessari umgerð. Um það léku síðustu sólar-
geislarnir á kvöldin og þar heilsuðu hinir
fyrstu á morgnana. Og á haustin skai-taði
það oft fannhvítu þótt auð væri jörð annars
staðar."
Við gengum niður að ánni, snertispöl frá
bænum. Þar fellur Hofsáin í nokkuð hrika-
legu hamragili og rennur til norðurs. Þor-
móður Sveinsson var tekinn í fóstur átta ára
gamall að Þorljótsstöðum vorið 1898 og
dvaldi þar næstu 9 árin. Hann segir frá því
að árgilið hafi orðið leikvangur hans og bróð-
ur hans sem dvaldi þar einnig um hríð.
„Fengum við þegar orð á okkur fyrir fífl-
dirfsku í klettum og hélst það alla þá stund,
er við höfðum aðstöðu til að iðka kletta-
göngu.“ Og síðar segir. „Ég varða ð vera
sjálfum mér nógur. Og þá leitaði ég einna
helzt á náðir móður náttúru, en sinnit minna
innileikjum enda fátt umleikföng. Og hún var
örlát á staði sem áttu vel við mig. Fyrst og
fremst var það árgilið. Það er mjög tilkomu-
mikið í nánd við Þorljótsstaði myndríkt og
fagurt í mínum augum. Þar uxu hvannir og
allskonar blómgresi. Sums staðar eru þar
órofa hamraveggir á löngum pörtum, en ann-
ars staðar sundurskornir af grasgeirum eða
gjám. Það var hvarvetna djúpt en nokkuð
misbreitt. Niður frá bænum er allstór eyri
eða grashvammur við ána. Þar var stekkur-
inn hlaðinn að hamravegg.“
Við sáum enn móta fyrir stekknum, en
móðir náttúra var á góðum vegi með að klæða
hann flosmjúku grasi og smámsaman myndi
hann hverfa inn í jörðina og verða eitt með
henni.
Það var vissulega mikil fegurð fólgin í
umhverfinu þarna en jafnframt nokkuð ógn-
vekjandi. Þar sem ég sit þarna á klettabrún-
inni horfandi ofan í árgilið þykist ég skilja
þá ögrun sem þessi staður hefur verið fyiár
unglinga að bjóða hættunni birginn í glí-
munni við tröllslega klettana.
Að stundu liðinni j'firgáfum við Hofsána.
Við vissum að innan skamms myndum við
hitta hana aftur á leið okkar til Klausturs.
Ekkert i-auf kyrrð þessa fjallasalar nema
niðurinn frá ánni, en fjöllin i ki-ing voru þög-
ul og þungbúin líkt og þau væru að bíða eft-
ir að smalarnir kæmu á ný hlaupandi um
hlíðar þeirra með hundgá og hrópum rétt
eins og í fyrndinni.
Ég kvaddi Þorljótsstaði með þessari stöku:
Hér er bærinn gamli grafínn,
grúfír þögn í fjöllunum.
Minninganna myndum vafínn
mitt í klettahjöllunúm.
Að aflíðandi hádegi héldum við af stað á
ný eftir að hafa snætt nesti og hresst okkur
á kaffitári.
En nú mótaði ekki lengur fyrir vegi, held-
ur einungisf götuslóða sem lá til suðurs í
fyrstunni yfir túnkragann í kringum bæinn.
Fremur sóttist ferðin seint því að yfir veg-
leysur varð að fara. En áfram mjakaðist
hópurinn í hinum þremur fjallabílum og eftir
tæpa klukkustund komum við aftur að Hofs-
ánni og lengra varð ekki komist á vélknúnu
farartæki því að hinum megin árinnar tók
við aflíðandi brekka og enginn jeppavegur.
Hér skildu leiðir með hluta hópsins því að
augljóst var að héðan yrði ekki komist á
Kiaustur nema á tveimur jafnfljótum og sú
gönguleið tæki allt að tvo klukkutíma hvora
leið. Eins og skiljanlegt er voru ekki allir
tilbúnir að leggja slíkt erfiði á sig. Við vorum
6 manns sem lögðum af stað gangandi frá
ánni eftir að einn ferðafélaginn hafði ferjað
okkur í bíl sínum vestur yfir ána. Hinir sneru
við og héldu aftur til byggða, en nú fannst
mér ekkert geta hindrað mig lengur í að ná
takmarki mínu og lagði ótrauð af stað í þessa
löngu gönguferð. Fljótlega dró nokkuð í
sundur með mér og samferðafólkinu því hug-
urinn bar mig hálfa leið.
Leiðin lá til suðausturs eftir kjan-ivöxnum
ás með Hofsána á vinstri hönd. Sterkur gróð-
urilmurinn barst að vitum okkar frá lyngiv-
öxnum hlíðunum. Fljótlega fundum við mjóan
götuslóða eða moldargötur markaðar í svörð-
inn eftir kindur sem vafalaust hafa átt sín
spor þarna gegnum aldirnar. Það var hrein-
asta unun að ganga þarna eftir „mjúkum
moldrunnum tröðum“ á vit óbyggðanna.
Austan megin árinnar blasti við brött hlíð-
in sem lá niður að ánni. Þetta var greinilega
kjörland sauðkindarinnar því þarna voru þær
eins og drottningar í ríki sínu og úðuðu í sig
kjarnmiklum fjallagróðrinum. Þessi gróður-
sæld minnkar nokkuð við svonefnt Illagil,
sem er djúpt og þröngt hamragil og rýfur
hlíðina alla leið frá brún og niður að á.
Sunnan Illagils heitir fjallshlíðin Runa og
mun hún vera um 12 kílómetrar á lengd og
nær langt inn á öræfi. Ain dregur einnig
nafn hér af og heitir nú Runukvísl.
Leiðin er vel hálfnuð til Klausturs þegar
Runufossinn kemur i sjónmál.
Hvítfyssandi löðrið steypist fram af hamra-
bráninni með tilheyrandi nið, sem hljómar
eins og undirspil við bergmálið í klettunum
meðfram ánni.
Þegar hér er komið sögu hefur samferða-
fólkið snúið við nema Sigurjón, eiginmaður
minn, sem lætur sig hafa það að fylgja kellu
sinni eftir í Klaustur. Hef ég hann grunaðan
um að hann telji ekki vogandi að ég gangi
ein á vit þeirra dularafla sem þar kunna að
búa.
Eftir u.þ.b. tveggja tíma göngu erum við
komin í fyrirheitna landið, Hraunþúfuklaust-
ur og stefnum beina leið á rástirnar þar sem
mannvistarleifai' hafa fundist við uppgi'öft
fornleifafi-æðinga. Eftir að hafa skoðað ræki-
lega ummerki þeirra tylli ég mér niður á
grasi vaxinn árbakkann þar sem Hraun-
þúfuáin liðast um silfurtær og hjalandi áður
en hún sameinast systur sinni, Runukvíslinni.
Ég tek að litast um í þessari fjallaparadís
og þögnin orkar á mig með óskilgreindum
krafti. Fjöllin kringum Klaustur mynda
dalkvos sem er á að giska hálfur kílómetri
á breidd þar sem hún er breiðust og einn
og hálfur á lengd. Hraunþúfumúlinn lokar
dalkvosinni að sunnan, en við rætur hans að
austan rennur Runukvíslin hljóðlát og þolin-
móð enda langt að komin eða allar götur fi'á
Orravatni, ekki ýkja langt frá Hofsjökli.
Ekki er náttúran jafn ljúf vestan við
Hraunþúfumúlann því þar getur að líta mik-
ið gljúfragil með háum hamraflugum og
grjóturðum, nefnist það Hraunþúfugil, en
efth' því liðast Hraunþúfuáin sem fyrr er
nefnd. Ekki mun hún ávallt vera saldeysið
sjálft þó að hún sýni þá hlið nú, því kunn-
ugir segja að áin geti orðið ófær og tryllings-
leg í leysingum á vorin.
Hæsti kletturinn norðan við gilið ber heit-
ið Hólofernishöfði og hafa margir fræðimenn
brotið heilann um nafngift þessa sem og fleira
tengt þessum stað. I gi'ein Margeirs Jónsson-
ar, Hraunþúfuklaustur, sem fyrr var nefnd
lýsir hann þessu umhverfí á eftirfarandi hátt:
„... í syðri gilbarminum er þverhníptur og
hár stapi sem sumir kalla Hraunþúfu, en
aðrir Hraunþúfustapa eða -höfða og það hygg
ég að sé réttara. Almennt álit er það að illt
sé að ganga fram á höfðann af gilbráninni,
en þó er það ekki lengra en 10 metra leið.
Er klettahryggurinn fi-am á stapann skel-
þunnur á einum stað og gínandi hengiflug
til beggja hliða. Leið þessi er ekki árennileg
svimagjörnum dettifótum en fótvissum
mönnum sem ekki kunna að hræðast er hún
hættulítil. Suður frá Hraunþúfugilinu er
hraunið gróðurlaust með óteljandi stórgi'ýtis-
hólum og melum á milli svo langt sem augað
eygir.“ Og enn segir í sömu grein „... Yst í
hrauninu, á að gizka 20 metra frá syðri gil-
barminum, er hæsti melkollurinn og á honum
hólmynduð grasþúfa. Þetta er líklega Hraun-
þúfa sú sem flest örnefnin á þessum slóðum
eru kennd við, á henni ber langhæst og það-
an er útsýnið bezt yfir dalverpið ...
... Þegar Hraunþúfan er nánar athuguð
verður það Ijóst, að hún er af mannahöndum
gerð. Kj'ingum hana sést ekki stingandi strá,
og efnið í hana er aðflutt alllanga leið. Hefur
hún verið vandlega hlaðin og er að öllum lík-
indum fornmannsdys."
Sé sú tilgáta rétt hefur sá er það hvílir
fengið að hvíla í friði fyrh' forvitnum augum
nútímamanna og eykur það á dul þessa stað-
ar. Hellishlíð kallast fellið sem lykur um
dalkvosina að vestan og á lyngivaxnar hlíðar
þess voru síðdegisskuggarnir byrjaðir að
fikra sig niður frá bránunum eftir því sem
sólin færðist lengra yfir á vesturhimininn.
Það bærist ekki hár á höfði og kyrrðin er
algjör. Það er eins og öll náttúran hér hafi
gert með sér þegjandi samkomulag um að
halda sem lengst í leyndina sem hvílir yfir
Hraunþúfuklaustri og munnmælum þeim
sem komist hafa á kreik.
. .Ég geng strax í þetta bandalag með nátt-
úrunni því að ég er ekki komin hingað til
að gera neina tilraun í þá átt að lyfta hul-
unni af mannlífinu sem hér átti sér stað í
fyrndinni. Ég fæ ekki betur séð en að þung-
brýnn Hraunþúfumúlinn hýrni aðeins á svip-
inn við þessa ákvörðun mína. Eða var það
kannski vegna þess að aftanskinið varpaði
rauðleitum bjarma á ásjónu hans?
Honum til enn meiri hugarhægðar fer ég
með þessa vísu:
Loks að Klaustri komin er,
Kynleg þögnin sækir að.
Ótal vættir virðast mér
vaka yfír þessum stað.
Niðurlag í næstu Lesbók.

LcodOK MORGUNBLAÐSINS 9. APRIL1994 0