Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.1994, Blaðsíða 2

s
Ogöngur - brot úr hugmyndasögu
Aðleiðsla
Eftir ATLA HARÐARSON
Faktorshúsið á ísafirði.
blasir við mikill árangur á sviði húsvemdar
um allt land og fer ekki milli mála að þjóðin
er að vakna til vitundar um nauðsyn þess
að halda við húseignum ekki síst helstu perl-
um íslenskrar byggingarlistar. Má þar nefna
hús í eigu einstaklinga, félaga og hins opin-
bera. Glæsileg dæmi um endurbyggingu húsa
eru Bessastaðastofa, Viðeyjarstofa, Norska
húsið í Stykkishólmi, Hjarðarholtskirkja í
Dölum, Hóladómkirkja, Eyrarlandsstofa á
Akureyri, Viktoríuhús í Vigur og húsin á
Eyrinni á ísafirði svo fátt sé nefnt af þeim
fjölmörgu húsum sem hafa verið endurgerð
og eru til prýði og til marks um menningu
þjóðarinnar.
Heilir bæjarhlutar hafa tekið stakkaskipt-
um við það að gömlu húsin hafa fengið viðeig-
andi viðhald. Með þjóðminjalögum og þeim
framlögum sem ríki og Jöfnunarsjóður sveit-
arfélaga leggja til hefur tekist að snúa vörn
í sókn. Sókn sem mér sýnist njóta stuðnings
og velvilja margra.
Húsakönnun Og Skipulag
Bæja
í hinni hröðu uppbyggingu sem hefur átt
sér stað í flestum bæjum og þorpum landsins
sl. 20 ár hefur komið til árekstra vegna gam-
alla bygginga sem hafa staðið í vegi nýrra
skipulagsáætlana.
Víða hefur þó verið unnið faglega að því
að móta skipulagið með hliðsjón af bygging-
um sem fyrir eru. Mjög mikilvægur þáttur
í þeirri viðleitni er húsakönnun. Með húsa-
könnun er lagt mat á þau hús sem eru innan
þess svæðis sem á að endurskipuleggja eða
tengja nýjum svæðum. í húsakönnun er gerð
tiilaga um friðun einstakra húsa á grund-
velli laga og gerðar tillögur um hverfavernd
þar sem litið er á húsaþyrpingar sem mynda
heild. Margt orkar þar tvímælis en til þess
að geta tekið af ábyrgð á skipulagi gamalla
bæjarhluta þarf að leggja mat á þau hús sem
fyrir eru. Með þeirri aðferðafræði sem mótuð
hefur verið í húsakönnun hefur tekist að
nálgast mjög viðkvæmt viðfangsefni. Er
ástæða til þar að hvetja til þess að nýta þá
reynslu sem fengist hefur t.d. með húsakönn-
un sem framkvæmd var í Stykkishólmi 1978
og á fleiri stöðum.
Húsakönnun er byggingarlistarleg, bygg-
ingarsöguleg og byggingarumhverfisleg
rannsókn á húsum og húsaþyrpingu í bæjum,
þorpum eða borgum. Það varðar bæði fortíð,
framtíð og ekki síður nútíðina að lagt sé
rétt mat á hvað beri að varðveita af menning-
arverðmætum þjóðar.
Með hraklegri umhirðu og viðhaldi húsa
hefur vissulega verið stefnt í óefni. Með því
að auka fjármuni til viðhalds, endurbygging-
ar og til húsasafns Þjóðminjasafnsins er
mörkuð ný stefna í varðveislu verðmæta sem
ætti að verða öðrum til eftirbreytni og getur
skapað nýja mynd af íslenskri byggingarlist.
Ljósm.:Hjörleifur Stefánsson.
Ljósm.:Þorsteinn Gunnarsson.
Bessastaðastofa.
Verndun Gamalla Húsa Og
Ferðaþjónusta
Með aukinni ferðaþjónustu um allt land
skapast ný viðhorf gagnvart söfnum og merk-
um byggingum. Hver staður á sína sögu, sín
séreinkenni í mannlífi sem og mannvirkjum.
Einn merkasti hluti hverrar byggðar eru
elstu byggingar hennar. Þar er viða komið
fyrir söfnum eða annarri þjónustu við ferða-
fólk sem komið er um langan veg bæði inn-
lent og útlent til þess að skoða landið og þá
menningu sem íbúarnir hafa skapað í tímans
rás. Þar skipa húsin, „hið jarðneska skjól“,
mikilvægan sess hafi þeim verið sómi sýndur
með endurgerð og faglegu viðhaldi.
Það á að vera liður í að efla þjóðmenningu
okkar íslendinga að varðveita sem best þá
húsagerðarlist sem hæst stendur á hverri tíð
og nýta húsin sem aðdráttarafl fyrir ferða-
menn. Það er hlutverk húsfriðunar sam-
kvæmt lögum að friða og standa að endur-
gerð húsa eða húshluta sem hafa menningar-
sögulegt eða listrænt gildi. Um allt land blasa
við verkefni á þessu sviði og áhugafólk um
húsfriðun er vissulega til staðar. Með fram-
lagi ríkis og óskertu framlagi Jöfnunarsjóðs
sveitarfélaga til Húsfriðunarsjóðs hefur tek-
ist að lyfta grettistaki í húsvemdarmálum
sl. ár. Er þess að vænta að svo megi áfram
verða. Aukinn skilningur á tengslum ferða-
þjónustu sem atvinnugreinar og endurgerðar
gamalla húsa er mikilvægur hvati til árang-
urs sem gæti verið allri þjóðinni til hagsbóta.
Höfundur er alþingismaður og situr í húsfriðunar-
nefnd rikisins.
Hugsaðu þér að þú slepp-
ir steini, steinninn
detti til jarðar og þú
spyrjir: „Hvers vegna
dettur steinninn?“ Ég
stend kannski hjá og
svara: „Vegna þess að
jörðin togar í hann.“ Þú spyrð þá enn: „Hvers
vegna togar jörðin í hann?“ og ég svara:
„Vegna þyngdarlögmálsins, þ.e. þess lögmáls
að efnishlutir toga hver í annan með krafti
sem er í réttu hlutfalli við margfeldið af
massa þeirra og í öfugu hlutfalli við kvaðr-
atið af fjarlægðinni á milli þeirra." Þú heldur
auðvitað áfram að spyrja: „Hvers vegna gild-
ir þyngdarlögmálið?" og nú á ég ekkert svar
og það sem verra er, þessari spurningu get-
ur enginn svarað.
Þyngdarlögmálið er ekkert sem hlýtur að
vera. Það bara er og
svona er það með
önnur grundvallar-
lögmál í náttúrunni.
Það veit enginn neina
ástæðu fyrir þeim.
Þau bara eru. Þetta
er ekki svona með
lögmál og reglur í
stærðfræði. Sú regla
að ef tvær sléttar töl-
ur eru lagðar saman
þá komi út slétt tala
er nauðsynleg, það er
ekki einu sinni hægt
að ímynda sér undan-
tekningu frá henni.
Við getum verið viss
um að lögmál stærð-
fræðinnar hafa alltaf
gilt og munu alltaf
gilda. En getum við
verið viss um að nátt-
úrulögmál eins og
þyngdarlögmálið hafi
alltaf gilt og muni
alltaf gilda?
Er nokkur leið að
útiloka þann mögu-
leika að heimurinn
haldist sæmilega
reglulegur í nokkra
stund til viðbótar og
hætti svo að fylgja
lögmálum eða regl-
um?
Efasemdir í þess-
um dúr voru settar
fram af skoska heim-
spekingnum David
Hume á fyrri helmingi 18. aldar. í 4. kafla
bókar sinnar An Enquiry Concerning Human
Understanding sem Hið íslenska bókmennta-
félag heftu- gefið út undir nafninu Rannsókn
á skilningsgáfunni veltir Hume því fyrr sér
hvers vegna við séum svo viss um að sólin
komi upp á morgun. Hann segir:
„Sú fullyrðing að sólin komi ekki upp á
morgun er jafn skiljanleg og laus við að
fela í sér mótsögn og hin að hún komi
upp. Það væri því til einskis að reyna að
sanna að sólin komi upp,...“
Nú, ef við getum ekki sannað að sólin
komi upp, hvernig getum við þá verið viss?
Hume segir að ástæðan fyrir því að við telj-
um víst að sólin komi upp sé sú að við höfum
vanist því að náttúran sé reglubundin og
þessi vani hafi slíkt vald yfir hugsun okkar
að við komumst ekki hjá að trúa að þessi
reglufesta muni halda áfram hér eftir sem
hingað til. Orsök þess að menn trúa því að
náttúralögmálin muni alltaf gilda og hafi allt-
af gilt er máttur vanans.
Er þá engin skynsamleg ástæða til að
gera ráð fyrir því að sólin komi upp á morg-
un og þyngdarlögmálið muni gilda hér eftir
sem hingað til? Svarið sem Hume gefur er
nei. Hann segir að allir menn trúi þessu en
sú trú verði ekki studd neinum rökum. Hume
rökstyður þetta svar sitt og þótt heimspek-
ingar og vísindamenn hafi reynt í 250 ár að
hrekja rök hans hefur engum tekist það.
Hume byrjar á að skipta rökfærslum í
afleiðslurök og aðleiðslurök eða sannanir og
sennileg rök. Hann segir:
„Öllum rökfærslum má skipta í tvær gerð-
ir. Þær eru annars vegar sannanir eða
rökfærslur um vensl hugmynda, og hins
vegar sennileg rök eða rökfærslur um stað-
reyndir og tilvist hluta.“
Svo segir Hume að það sé augljóslega
ekki hægt að sanna að sama reglufesta verði
í náttúrunni hér eftir sem hingað til. Séu
einhver rök fyrir þeirri skoðun að sömu nátt-
úralögmál muni gilda hér eftir sem hingað
til þá hljóta þau rök að vera aðleiðsla eða
sennileg rök en ekki afleiðsla eða sönnun.
Hugum nú að því hvers konar rök það era
sem við köllum aðleiðslu og Hume kallaði
sennileg rök. Dæmi um aðleiðslu er til dæm-
is rökfærsla eins og þessi: Allir steinar sem
ég hef sleppt til þessa hafa dottið til jarðar,
þess vegna hlýtur steinninn sem ég er í þann
mund að sleppa núna að detta til jarðar.
Allar rökfærslur af þessu tagi, þ.e. öll að-
leiðslurök, byggjast á þeirri forsendu að sú
reglufesta sem við höfum reynslu af muni
halda áfram. Þess vegna er ekki hægt að
nota aðleiðslu til að rökstyðja að sú reglu-
festa sem við höfum reynslu af muni halda
áfram. Sú skoðun að náttúrulögmálin muni
gilda hér eftir sem hingað til verður því
hvorki rökstudd með aðleiðslu né með af-
leiðslu. Niðurstaðan er því sú að þessa skoð-
un sé ekki hægt að rökstyðja með neinu
móti, hún sé bara eins og hver önnur trú sem
styðst við vana en ekki skynsemi. Flestir
halda að vísu að þessi trú byggist á skynsam-
legum rökum en ekki eintómum vana því
eins og Hume segir:
„Slíkur er máttur vanans að þar sem
áhrifavald hans er mest nær hann ekki
hið einasta að breiða yfir náttúralega fá-
visku vora, heldur og að leyna sjálfum
sér, svo hann sýnist engu ráða einmitt þar
sem vald hans er mest.“
Höfundur er heimspekingur og kennari á Akranesi.
Járn hvessist á járn
Leiðrétting
I Lesbók 26. marz sl. birtist grein eftir Sverri
Tómasson um Hómilíubókina og varð villa í
fyrirsögn, þar stóð „Járn hvesst á járn“. Fyrir-
sögnin átti hinsvegar að vera tekin beint upp-
úr Hómilíubókinni: „Jám hvessist á jám“, sem
ber með sér að vera fornt spakmæli eða orðs-
kviður. Þá leiðréttist ennfremur að teikning
Þorbjargar Höskuldsdóttur er ekki úr Islend-
ingabók, heldur Islendingasögu Sturlu Þórðar-
sonar. Eru höfundur og lesendur beðnir vel-
virðingar á þessum mistökum.
Viðeyjarstofa. Ljósm.-.Þorsteinn Gunnarsson.
Myndin er eftir Escher.
Getum við verið viss um að náttúrulögmál eins og þyngdarlög-
málið hafi alltaf gilt og muni alltaf gilda? Er nokkur leið
að útiloka þann möguleika að heimurinn haldist sæmilega
reglulegur í nokkra stund til viðbótar og hætti svo að fylgja
lögmálum eða reglum?