Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.1991, Qupperneq 7
ar á hinum hættulegu aðstæðum, sem við
mættum búast við að lenda í á leiðinni,
ekki síst þar sem við vorum á splúnkunýrri
bifreið. Við spurðumst því nánar fyrir um
það hjá austurríska Rauða krossinum í borg-
inni Linz, hvort þessi orðrómur ætti við rök
að styðjast. „Ja, es verschwinden die Wagen
mit oder ohne Mann“ (Já, það hverfa bifreið-
ir án eða með manni og mús“) var svarið
sem við fengum. Okkur var því ráðlagt að
snúa okkur til yfirstjórnar Bandaríkjahers
í Linz til þess að kanna möguleika okkar á
að fá að slást í för með einum af hinum
reglubundnu flutningaleiðöngrum Banda-
ríkjamanna. Við fengum boð um að mæta
við Ens-brúna kl. 9.00 næsta morgun.
Bandarísku samferðamennirnir okkar voru
tveir prófessorar frá Ohio University sem
óku jeppabifreið. Þeir höfðu verið gerðir út
sem menningarnefnd til þess að rannsaka
nasistatímabilið og afdrifaríkar afleiðingar
þess. Á ferðinni borðuðum við morgunverð
með þessum herramönnum og áttum áhuga-
verðar samræður um ástandið. Það kom
okkur mjög á óvart, hve lítið þeir vissu um
útrýmingarbúðir, athafnir Gestapomanna
og annað er að þessum efnum laut. Ferðin
gekk hnökralaust yfir landamærin milli
bandarísku og sovésku hemámssvæðanna.
Lúðvík Guðmundsson, sem var reynslunni
ríkari, beið ekki eftir neinum spurningum
frá Rússum um vegabaréf, en dró í þess
stað upp ákavítisflösku og rétti varðmannin-
um hana. Henni var tekið með fagnaðarlát-
um og eftir þetta höfðu tollverðir og starfs-
menn vegabréfaeftirlits engan áhuga á okk-
ur.
Á leiðinni frá Miinchen til Linz höfðum
við lagt smákrók á leið okkar til Bergtsgad-
en þar sem gaf að líta rústirnar af glæsi-
húsi Hitlers. Þar var allt í^rúst. Það var
ekki að sjá að nein hreinsun hafí farið fram.
Þar vom stálhjálmar út um allt og meira
og minna af brunnum og hálfbrunnum
pappír. — Ekki var hægt að komast upp í
„Arnarhreiðrið“ vegna þess að vegurinn
þangað hafði verið sprengdur í loft upp.
í Vínarborg tók Adolfus Pilz forseti aust-
urríska Rauða krossins á móti okkur, en
hann var fyrrverandi dómsmálaráðherra
landsins. Við dvöldumst alls 3 daga í borg-
inni og bjuggum hjá „Svensk Red Barnet“
(sænsku bamahjálpinni) í Lichtensteingötu.
Yfirmaðurinn þar, Thorsten Arneus, var
okkur mjög hjálplegur. Þarna í Vín lentum
við í vanda sem við höfðum ekki búist við.
Þar var um að ræða tvær íslenskar konur
og börnin þeirra. Eins og flestir Austurríkis-
menn lifðu þær við skort og vildu auðvitað
fá leyfi til þess að snúa aftur heim til ís-
lands. Norskur liðsforingi sem sá um tengsl
hernámsliðsins við Noreg, hafði hvað eftir
annað sótt um leyfi fyrir þær hjá banda-
rísku hernaðaryfirvöldunum, til þess að fá
að flytjast úr landi, en án árangurs. Við
Lúðvík vomm ekki í nokkrum vafa um að
íslendingar væru reiðubúnir til þess að taka
við konunum og börnum, en við höfðum
strangt til tekið ekki umboð til þess að leysa
úr slíku máli. Eftir að við höfðum rætt
málin urðum við sammála um að ég vegna
stöðu minnar sem fulltrúi við sendiráðið í
Kaupmannahöfn skyldi biðja um áheyrn hjá
æðsta yfirmanni ameríska hernámsliðsins.
Ef minnið svíkur mig ekki var það ijögurra
stjömu hershöfðingi, sem tók mjög vingjarn-
lega á móti mér í sérlega afslöppuðu and-
rúmslofti. Þegar ég kom inn á skrifstofu
hans, sat hann þar og hallaði sér aftur á
bak í viðhafnarmiklum snúningsstól sínum
þannig að hann lá nærri því láréttur með
fæturna uppi á skrifborðinu. Þegar ég hafði
borið fram erindi mitt, gerði hann mér ljóst,
að af hans hálfu stæði ekkert í veginum
fyrir því að íslensku konurnar og börn þeirra
gætu flutt til Íslands, en að því er hann
best vissi lægi ekki fyrir nein opinber beiðni
frá íslenskum stjórnvöldum, en hún hefði
legið fyrir frá Norðmönnum vegna norskra
þegna í Austurríki. Ég hefði auðvitað getað
unnið að málinu samkvæmt hefðbundnum
diplómatískum aðferðum og tekið ábending-
una til athugunar og síðan eftir heimkom-
una til Kaupmannahafnar upplýst íslensku
ríkisstjórnina um máiið. Ég hafði það samt
á tilfinningunni að það væri nú fremur í
samræmi við íslenskan hugsunarhátt að
reyna að leysa vandamálið á staðnum þegar
í stað. Ég hafði því engin frekari umsvif á
því og tjáði herforingjanum, að ég væri til
hans kominn á vegum íslensku ríkisstjórnar-
innar til þess að færa fram óskir um að
íslensku konurnar og börn þeirra nytu sama
réttar til heimferðar og Norðmenn. Sam-
kvæmt ósk hershöfðingjans útbjó ég þegar
í stað milliríkjaskjal stimplað hinum opin-
bera stimpli sendiráðsins og undirritaði ég
það sem umboðsmaður íslenska utanríkis-
ráðuneytisins. Þegar eftir heimkomuna til
Kaupmannahafnar tilkynnti ég Ólafi Thors
forsætisráðherra um þetta framtak mitt og
Sovézkt herfylki í Prag.
nokkrum dögum seinna fékk ég innilegt
bréf frá ráðherranum, þar sem hann færði
mér þakkir fyrir framtakssemina.
Síðasta kvöldið sem við dvöldum í Vínar-
borg bauð austurríski Rauði krossinn okkur
á sýningu á óperunni „Fidelio" í Burg-leik-
húsinu sem nú kom í stað Óperunnar; hún
hafði brunnið til grunna. Leikhúsið var þétt-
setið rússneskum liðsforingjum í glæsilegum
einkennisbúningum. Þeir voru hryggileg
andstæða við langsvelta hljómsveitarmenn-
ina, en guð minn góður hvað þeir spiluðu
vel! Það er sjaldan á ævinni sem ópera hef-
ur Jiaft jafn mikil áhrif á mig.
í Vín úði og grúði af sovéthermönnum
og flestir voru þeir Asíumenn eftir útlitinu
að dæma. Okkur voru sagðar margar sögur
um yfirgang sem rússnesku hermennirnir
sýndu Vínarbúum. Hermennirnir virtust
hafa sérstakan áhuga á armbandsúrum.
Eftirfarandi gamansaga sýnir að ekki voru
allir hermennirnir vel heima í innri leyndar-
dómum úranna: Hermaður nokkur leitaði
til úrsmiðs vegna þess að úrið hans gekk
ekki. Úrsmiðurinn setti stækkunarglerið
fyrir augað til þess að skoða gangverk úrs-
ins. Svo dró hann út úr því stóra dauða lús
I ráðhúsinu í Prag. Frá vinstri: Skadhauge, tékkneskur embættismaður, varaborg-
arstjórinn, Lúðvíg Guðmundsson, Gunnar Jónsson og óþekktur Tékki.
Bíllinn var eins og sést á myndinni, vandlega merktur Rauða Krossinum.
Á leið til réttarhaldanna í Nurnberg.
Hjá austurríska Rauða Krossinum í
Linz: Skadhauge, formaður Rauða
Krossins í Austurríki og Lúðvíg Guð-
mundsson.
og sýndi hermanninum hver væri skýringin
á biluninni. „Ah, versteht, Maschinist tot!“
(á, skilið, vélstjórinn dauður) varð honum
að orði.
Á bakaleiðinni vorum við svo heppnir að
geta aftur orðið samferða Ohio-prófessorun-
um. Leiðir okkar skildu þó brátt vegna þess
að við hugðumst fara til Salzburg, sem þrátt
fyrir miklar loftárásir virtist vera minna
skemmd en flestar þær borgir er við höfðum
lagt leið okkar um.
Síðan lá leiðin áfram til Prag, sem varð
hápunktur ferðar okkar. Þar tók varaborg-
arstjórinn, sem var kona, á móti okkur í
ráðhúsi borgarinnar. Við vorum skráðir í
hina „gullnu bók“ og boðið til hádegisverð-
ar. Tékkneska utanríkisráðuneytið fékk
okkur til fylgdar elskulegan enskumælandi
fylgdarmann sem sýndi okkur hina glæsi-
legu borg næstu dagana.
Þegar eftir hádegisverðinn í Ráðhúsinu
barst tilkynning um að Benes forseti óskaði
þess að fá að heilsa upp á íslensku sendi-
nefndina.
Það var einkennileg tilfinning að sitja
augliti til auglitis við mann, sem var jafn
þekktur og hafði svo mikil stjórnmálaleg
áhrif á árunum fyrir síðari heimsstyrjöldina.
Ennþá gat ég greinilega heyrt óskýr öskur
Hitlers í útvarpinu: „Ich sage diesem Herrn
Benes, ich werde ihn tot schiessen lassen!"
(„ég segi þessum herra Benes, ég mun láta
skjóta hann til bana!“). Það tókst nú ekki
sem betur fer, en dagar Benes sem forseta
sjálfstæðrar Tekkóslóvakíu voru nú brátt
taldir. — Benes var frábærlega vel upplýst-
ur stjórnmálamaður á vestræna vísu og það
var greinilegt að herseta Sovétmanna var
honum ekki að skapi. Augu hans leiftruðu
samtímis af hlýju og skapfestu. Það var
augnaráð sem aldrei gleymist.
I Pilzen fengum við tækifæri til þess að
heimsækja eina af hinum frægu tékknesku
glerverksmiðjum. Það var heilmikið ævin-
týri að sjá framleiðslu á hinum fallegu dökk-
rauðu bæheimsku glervörum og við vorum
svo sannarlega yfir okkur hrifnir þegar við
að skilnaði vorum leystir út með dýrmætum
gjöfum. í minn hlut kom skrautleg gömul
snafsflaska með 6 fallegum glösum, sem
nú standa og minna mig á fyrstu og e.t.v.
síðustu heimsókn mina til Tékkóslóvakíu.
Á heimleiðinni notuðum við tækifærið til
þess að heimsækja fyrrverandi útrýmingar-
búðir nasista við Munchen sem nú höfðu
verið gerðar að safni. Enda þótt við skildum
tilganginn með þessu, vorum við í vafa um
að hve miklu leyti þetta væri góð hugmynd.
Tilraun til þess að gefa raunsanna mynd
af þeirri skelfingu er þarna átti sér stað,
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 27. APRÍL 1991 7