Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.1991, Blaðsíða 2

Brýrnar í Leníngrad I
Ómur gerræðisins
Púshkínstræti, einni af mörgum hliðargötum er ganga
út frá verslunargötunni Névsky Prospekt, stendur
forláta myndastytta af Alexander Púshkín. Eirlíkne-
skið horfir fráneygt fram véginn, svipmótið úfið en
þó skín festa úr andlitinu líkt og refsi- vöndurinn
„Blindir á eðli
mannlegrar tilveru töldu
þeir manninn einan
ákeða örlög sín og andleg
forsjá sem ekki laut
biskupunum, var einskis
virði.“
Eftir ÞORVARÐ
HJÁLMARSSON
sé enn á lofti, lifi enn í orðunum sem fyrir-
mynd styttunnar lét eftir sig.
Mér verður ósjálfrátt hugsað til þeirra
orða, einkum þeirra er hann reit í bréfí um
hlutverk rússnesku þjóðarinnar, þar sem
hann freistar þess að höndla og skilgreina
sjálft megininntakið í veru og vitund, menn-
ingu og sögu þjóðar sinnar. Hlutverkið taldi
hann vera allt að því guðdómlegt, þjóðin
hefði frá upphafi reynst.vera sá skjöldur er
varði kristna menningu Evrópu frá því hlut-
skipti að troðast undir og verða ánauð að
bráð í framrás Mongólanna, veitt þá vörn
er dugði gegn Tyrkjaveldi og stöðvað yfir-
gang ógnvaldsins Napóleons Bonaparte. Ef
Alexander Púshkín stikaði enn um götur
Leníngrad, sínum stuttu og óþreyjufullu
skrefum, myndi hann sjálfsagt bæta við upp-
talningu sína frækilegri vörn íbúa borgarinn-
ar gégn vítisvélum og óþverrabrögðum þeirr-
ar ófreskju er sótti Sovétríkin heim í gervi
þýska hersins í öðru heimsstríði þessarar
guðlausu aldar.
Þar sótti líkur líkan heim því þá réði hús-
um í Kreml, fjallaskarfurinn sjálfur og skegg
hans o g hugsun iðaði af ágangi lúsa. Hugleið-
ingar Aiexanders greyptu sig inn í hjarta
þjóðar hans, ljóst er af viðræðum við fólk á
götum úti að þessi hugmynd lifir enn góðu
lífi og í raun er það ekki undarlegt að þjóð
sem bannað hefur verið að ástunda átrúnað
sinn, skilji eðli hans svo vel og skynji án
allra blekkinga rætur menningar sinnar.
Hvað sem öðru líður þá hefur þessi þjóð
fengið að reyna óþyrmilega í lífi sínu kenn-
ingar þær er settar voru saman af Evrópu-
mönnum sem bjuggu víðsíjarri henni og við
vaxandi iðnþróun Mið-Evrópu, kjör þjóða
þessara manna, þó ill væru, jöfnuðust ekki
á við afarkjör þau er rússneska alþýða sætti
undir jámhæl Keisaraveldisins.
Kenningarnar þessar voru böm síns tíma,
sprottnar af nýliðinni Upplýsingaöld og urðu
til 1 uniróti nítjándu aldarinnar þegar menn
vöknuðu til vitundar um þjóðfélagslega stöðu
sína og vísindahyggjan og dæmalaus sjálfs-
hyggja, ofurtrú á mætti mannsins festi sig
í sessi í vestrænum hugmyndaheimi og iifir
þar reyndar góðu lífi enn.
Hugmynd um að maðurinn væri upphaf
og endir allra hluta og allir mælikvarðar sem
gilda ættu um lífið og veröldina, skyldu ein-
ungis ákvarðast af notum mannsins fýrir þá.
Kenningar mótaðar af mönnum sem
þekktu ekki hugtök eins og rányrkju á auð-
lindum jarðarinnar, álitu að skipting á verald-
legum gæðum myndi tryggja jöfnuð manna
í millum, afræktu allar þær eigindir manns-
ins sem lutu að skilningi hans og spurnum
um eðli og tilgang veru sinnar. Kenningar
mótaðar af mönnum sem í raun litu á mann-
inn sem siðmenntað dýr sem fært væri að
hefja til hásætis og valda án þess að spyija
nokkru sinni af hvaða rót siðmenntun manns-
ins væri til komin.
Blindir á eðli mannlegrar tilveru töldu
þeir manninn einan ákveða örlög sín og and-
leg forsjá sem ekki laut tilskipunum, var
einskis virði.
Dýrin hópuðu sig saman og tilnefndu einn
af sauðahúsi sínu í valdastólinn, eftir sat
alþýðan og þeir menn er trúðu á mátt hug-
sjónanna og voru reiðubúnir til þess að ganga
út í rauðan dauðann undir merkjum nýrrar
aldar sem þeir töldu sig sjá bjarma fyrir,
rísa yfir fjallsbrúnunum.
Enn var iðjusemi og þolgæði sannleiksieit-
andans svívirt, illskuverkin hulin þagnar-
hjúpi, fyririitningaæðið magnaðist sem sinu-
eldur.
Þetta var öld hins sterka sem þorði, hik-
aði ekki við að svíkja samvisku og meðbræð-
ur sína, sveifst einskis í því skyni að halda
nýfengnum völdum. Bylting öreiganna
heppnaðist, eftir stóðu öreigarnir snauðari,
varnarlausari gegn grimmdaræðinu en
nokkru sinni fyrr. Það þurfti sterk bein til
þess að lifa af þá ógnaröld er gekk yfir Sovét-
ríkin, sterk bein eða smjaðrandi tungutak
og það tungutak áttu þau ekki til skáldsystk-
in Alexanders Púshkíns um gjörvöll Sovétrík-
in er risu upp til varnar lífinu gegn því
dauðadái sem ríkti. Sum þeirra guldu fyrir
það með lífi sínu.
Osip Mandelstamm dó á leið í þrælkunar-
búðir í Síberíu, Marína Tsvétajeva heimsborg-
arinn, batt enda á líf sitt, örsnauð og einangr-
uð í smáþorpinu Jelabuga, grúsíska skáldið
Paolo Jashvíli, sem Boris Pasternak skrifar
svo hlýlega um, varð fórnarlamb æðisins og
fleiri og fleiri. ..
Sjálfur sætti Boris Pasternak ofsóknum
af völdum taglhnýtinga lyginnar og Anna
Akhmatova ráfaði um götur Leníngrad, árum
saman, hungruð og klæðlítil hundelt af gæð-
ingum leynilögreglunnar.
Þannig háttaði til í ríki kenninganna, fyrir-
myndarríkið sjálft sem reist var af hreinni
rökvísi, skynsemishyggju sem átti engar
rætur aðrar en eigið hlutbundna kenningar-
kerfi, þoidi ekki þann sannleika sem skáld-
skapurinn hafði til að bera og flytja.
Hugsun fyrirmyndarríkisins átti sér upp-
haf og endi í eigin réttlætingu, réttlætingu
sem leitaði engra svara utan sinnar eigin
sannfæringai; og stóð nakin eins og höggvið
tré og starði sjónlausum augum myndastytt-
unnar út í tómið.
Ekki veit ég hve lengi stytta þessi af Alex-
ander Fúshkín hefur heyrt óm gerræðisins
sem geysað hefur í kringum hana, hvenær
hún var reist veit ég ekki og stytturnar af
skáldinu eru margar í Leníngrad nútímans.
En mér er ljóst að orð hans geyma einn
skilninginn á leyndardómum þjóðarinnar og
eru enn þann dag í dag áleitin og það mátt-
ug að gæslumönnum valdsins hefur reynst
það ógerlegt að bijóta þau á bak aftur og
beygja þau í svörðinn.
Ef til vill er þessu sögulega hlutverki' ekki
lokið, ef til vill býður það þeirra þjóða er nú
mynda Sovétríkin enn á ný það hlutskipti
að veita Evrópu vörn gegn ófriðarblikum í
Austurlöndum nær.
Höfundur „Spámannsins", og „Grænu eik-
arinnar" stendur á stalli sínum í Púshkín-
stræti, orð hans æða sem stormsveipur um
steppurnar, hvíla sem höfgi yfir húsaþökum
borganna, tifa í skógarkliðnuin, staðnaemast
og svífa yfir vötnunum og verða langt að
komnum mönnum nú sem fyrr, ein þeirra
brúa sem ganga verður á yfir Nevu, freisti
það aðkomumenn að öðlast skilning á sögu
þessa lands, harmi þess, auðlegð og sárum.
Alexander Púshkín
ÞÓRDÍS
RÖGNVALDSDÓTTIR
í skugga
Persaflóa-
deilunnar
28.8.1990
Ég geng út í hlýjan blæinn
sól á vanga
eftir skúr
fjöllin skarta bláu
hann hljómar nú aftur
djúpi strengurinn
kvíðinn þokar um set
Kannske verða aftur
greiddir lokkar við Galtará.
Annir
Hjartað í mér
er út í garði
þar liggur það í grasinu
og slær
stundum skríður snigill
yfir það
stundum stinga rósaþyrnarnir
það til blóðs
ég tek vaiia eftir því
ég hef svo mikið að gera
hér inni
í svo mörg horn að líta.
Heimkoma
Það er ég
sem kem gangandi yfir hæðirn-
ar
í dagrenningu
blaut í fæturna
af næturdögginni
með marhálm í hárinu
og grein af olíuvið
í hendinni.
Höfundur er myndlistamaður.
INGÓLFUR JÓNSSON
frá Prestbakka
Hófatak
Vetrarlangt hef ég
á vökustundum heyrt
hófatak úti fyrir.
Hver var þar á ferð
á hreggbörðum hesti
um harðfenni?
Hvergi fæst svar
en hvell högg
heyrast á hjarni
og hófatakið
hverfur um leið.
Höfundur er rithöfundur í Reykjavík.
2