Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.1991, Blaðsíða 6

Sól úr sorta
Evrópuför 1946 með
Rauða Krossi íslands
Knud Skadhauge
Eftir KNUD
SKADHAUGE
orið 1946 hafði Rauði kross íslands safnað
1.250.000 kr. til þess að kaupa lýsi og mat-
■ væli til þess að dreifa meðal bágstaddra barna
í Vestur-Þýskalandi, Austurríki og Tékkó-
slóvakíu. Samningar við viðkomandi hernaðar-
yfirvöld bandamanna um formsatrði í sam-
bandi við þetta hjálparstarf höfðu farið fram
haustið 1945, þegar Luðvík Guðmundsson
tók sér ferð á hendur til áðurnefndra landa.
Luðvík Guðmundsson hafði fengið illilega
að finna fyrir því á ferð sinni hve miklum
erfiðleikum það var háð að ferðast um her-
setnu landsvæðin; einkum þó um sovéska
hernámssvæðið í Austurríki.
í Vínarborg hafði hann fengið vegabréf
frá rússnesku hernaðaryfirvöldunum sem
átti að tryggja honum að komast frá sov-
éska hemámssvæðinu og inn á bandaríska
hernámssvæðið í Austurríki. Við landamær-
in var lögð fyrir hann þessi spurning: „Hast
was trínken1“ (áttu eitthvað að drekka?).
Þar sem hann hafði ekki séð það fyrir sér
að hann ætti von á svona spurningu og var
ekki aflögufær um drykkjarföng varð hann
að sætta sig við þessa athugasemd: „Papier
nix gut“ („pappírarnir" eru ekki í lagi), og
landamærasláin var kyrr og leiðin var lokuð.
I mars 1946 var tekin ákvörðun um það,
að íslensk sendinefnd frá Rauða krossinum
ætti að standa fyrir opinberri afhendingu
gjafanna til Rauðakrossdeildanna í viðkom-
andi löndum. Vegna þess að ég var. á þess-
um tíma sendifulltrúi Rauða krossins við
íslenska sendiráðið í Kaupmannahöfn var
þess farið á leit við mig að ég yrði einn af
sendinefndarmönnunum, en auk Lúðvíks
Guðmundssonar, sem var fararstjóri voru
sendinefndarmenn ungur íslendingur,
Gunnar Jónsson og sögumaður.
Til ferðarinnar hafði Rauði kross íslands
keypt stóra Hudson-bifreið. Á báðum hliðum
hennar var merki Rauða krossins og á öðru
frambrettinu var íslenski ríkisfáninn en á
hinu var fáni Rauða krossins.
Þar eð mér var kunnugt um fyrri reynslu
Lúðvíks Guðmundssonar ræddi ég um hina
fyrirhuguðu ferð okkar við starfsbróður
minn í blóðbankanum, Johannes Holm yfir-
lækni, sem hafði mikla reynslu úr starfi
sínu á hemámsárunum og eftir að þeim
lauk sem virkur þátttakandi í hjálparstarfi
Rauða krossins í hinni stríðshijáðu Evrópu.
Þegar Holm varð þess vísari að við hugð-
umst fara þessa ferð klæddir borgaralegum
fötum, leit hann á mig með augnaráði, sem
gaf miklu meira tii kynna en barnaskap
minn. „Þið verðið að horfast í augu við það
að svo til allir vegir eru eingöngu ætlaðir
fólki innan hersins og farartækjum hans.
Sömuleiðis eru möguleikar á því að fá gist-
ingu og þjónustu eingöngu háðir því að ieit-
að sé til höfuðstöðva hernámsliðs banda-
manna og mötuneyta þeirra. Þið verðið þess-
vegna að vera í einkennisbúningum!" — Ég
kom fram með þá mótbáru, að íslendingar
ættu ekki neinn her eins og alkunna væri,
en Holm svaraði að bragði: „Þá verðið þið
að stofna hann í þágu verkefnisins!" Niður-
staðan af þessu varð sú að við Lúðvík Guð-
mundsson, Gunnar Jonsson og ég stofnuðum
í sameiningu lítinn íslenskan bráðabirgða-
her. Á Palace-hótelinu þar sem Lúðvík bjó
klæddum við okkur í einkennisbúningana,
sem Rauðakrossdeildin, er ég hafði starfað
með á meðan á hernáminu stóð, hafði feng-
ið okkur til afnota. Hin ómissandi merki á
herbúningana eins og tignarmerki, eikarlauf
og læknamerkið (staf sem slanga vefur sig
um) keyptum við í Magasin du Nord, sem
auk þess sá okkur fyrir Rauðakrossmerkjum
og borða með áletruninni „ICELAND" á
jakkaermarnar. Tignarröð okkar fór eftir
aldri. Lúðvík var útnefndur major, Gunnar
sem var yngstur var lautinant og sjálfur
hlaut ég foringjatign.
Forstöðumaður blóðbankans, sem hafði
mikla reynslu í því frá stríðsárunum að
ganga frá matvælapökkum, sá litlu sendi-
nefndinni okkar fyrir því sem nauðsynlegt
var til fararinnar, en það var brauð, smjör,
ostur og pylsur og margt fleira að ógleymd-
um mörgum kössum af ákavíti. Tollverðirn-
ir við Kursár á landamærum Þýskalands
Okkur var bent á að við
fengjum hvorki gistingu,
þjónustu né fyrirgreiðslu
nema vera í
einkennisbúningum. Ég
kom fram með þá
mótbáru, að íslendingar
ættu ekki neinn her, en
fékk þau svör, að við
yrðum þá að stofna hann
í þágu verkefnisins.
Niðurstaðan af þessu
varð sú, að við Lúðvík
Guðmundsson, Gunnar
Jónsson og
greinarhöfundurinn
stofnuðum í sameiningu
íslenskan
bráðabirgðaher.
og Danmerkur litu með efablandinni undrun
á allan þennan forða, sem ekki virtist vera
í neinu samræmi við stærð sendinefndarinn-
ar, en þegar þeim varð ljós tilgangur ferðar-
innar brostu þeir og óskuðu okkur góðrar
ferðar.
í glampandi sólskini lá leið okkar gegnum
Slésvík-Holstein og áfram um Hamborg sem
var rústir einar svo kílómetrum skipti. Það
mátti heita að aðeins reykháfarnir væru
uppistandandi þar sem þá bar við bjartan
himininn.
Fyrsti áfangastaður okkar var Vlotho,
fáeinum kílómetrum fyrir suðaustan Hann-
over, þar sem aðalstöðvar breska Rauða
krossins voru. Agnew ofursti, aðstoðaryfir-
maður, tók sérstaklega vel á móti okkur.
Hann hafði til að bera hinn dæmigerða
breska liðsforingjabrag bæði að því er snerti
útlit og framkomu. Um kvöldið dvöldum við
hjá honum í híbýlum hans. Agnew hafði
sérstaklega mikinn áhuga á að heyra um
áætlanir okkar. Þegar honum varð ljóst að
okkur hafði láðst að tryggja okkur fyrirfram
amerísku bensínmiðana sem nauðsynlegir
inn í bifreiðinni okkar. Þá dró Lúðvík eitt-
hvert fínt skjal upp úr vasa sínum; það
voru tilmæli frá æðsta yfirmanni ameríska
hersins á íslandi, stílað á „The U.S. Forces
all over the world“ (bandarísku herina í öll-
um heiminum), um að veita litlu sendinefnd-
inni okkar alla mögulega hjá)p og stuðning.
Þetta hafði sín áhrif. Og með fullan bensín-
geymi og blokk með bensínmiðum fyrir
ekki minna en 6.800 lítrum af bensíni gátum
við haldið ferðinni áfram. — Það var heims-
ins ómögulegt að komast yfir að eyða öllum
þessum miðum og á heimleiðinni gat Lúðvík,
með blíðu brosi, létt hinum stöðugu áhyggj-
um af Agnew ofursta vegna bensínvanda-
mála breska Rauða krossins á bandaríska
hernámssvæðinu með því að rétta honum
afganginn af bensínmiðunum.
Ferðin um Þýskaland var ekki nein
skemmtiferð. Við sundursprengdar hrað-
brautir gaf hvarvetna að líta stór upplýst
skilti með áletrunum í þessum dúr: „Drive
carefully! — Death is so permanent!" (akið
arlega — dauðinn er svo óafturkallanlegur).
Víða höfðu brýr verið sprengdar í loft upp
og hraðbrautirnar svo sundurtættar að þær
líktpst ekki neinum vegum. Við vegaslóð-
ana, sem oftast voru mjög brattir og lágu
af hraðbrautinni niður á hliðarvegi fram hjá
þeim köflum hraðbrautarinnar, sem voru
ónýtir blöstu við augum viðvörunarskilti
með hauskúpum og orðunum: „You have
been warned!" (þú hefur fengið viðvörun).
Við gátum þakkað það einkennisbúning-
um okkar að við fengum ókeypis máltíðir í
mötuneytum hersins þar sem við vorum
staddir hveiju sinni auk þess sem okkur var
séð fyrir næturgistingu. Það var aðeins einu
sinni sem einkennisbúningar okkar vöktu
athygli.
Við Ens-brúna í Austurríki. Bandarískir hermenn, Skadhauge og Lúðvíg Guð-
mundsson.
voru til þess að komast leiðar okkar, var
hann sannfærður um að við kæmumst aldr-
ei gegnum bandaríska hernámssvæðið í
Vestur-Þýskalandi. Reynsla hans var sú að
breska hernámsliðinu tækist ekki einu sinni
að kreista einn einasta bensíndropa út úr
Bandaríkjamönnum. „Ef einhver af bifreið-
unum okkar verður bensínlaus verðum við
sjálfir að senda jeppa eftir henni.“ Lúðvík
Guðmundsson sat rólegur og hlustaði á þess-
ar ömurlegu upplýsingar með svip, sem virt-
ist að einhveiju leyti koma illa við Agnew
ofursta. Þetta endaði með því að þessir tveir
herramenn veðjuðu um það hvort okkur
heppnaðist að komast leiðar okkar um
bandaríska hernámssvæðið.
Bensínvandamálið kom auðvitað upp þeg- -
ar næsta dag. Við stöðvuðum bifreiðina við
amerískan bensíntank en hinn hörundsdökki
bensínafgreiðslumaður virtist ekki hafa hina
minnstu löngun til þess að fylla bensíntank-
í Munchen furðaði amerískur liðsforingi
sig á merkinu á ermunum þar sem stóð
„Iceland". „Oh, the Icelandic Army! Never
heard of it“ (ó, íslenski herinn! Aldrei heyrt
hans getið) var það eina sem hann sagði.
— Það má segja að bandaríski herinn hafi
staðið sig mjög vel í því að veita okkur alla
þá hjálp sem hann gat. Ef það sprakk dekk
á bifreiðinni okkar, var skipt á því og nýju
dekki á svipstundu án þess að það hefði í
för með sér nein aukaútagjöld fyrir okkur.
Það var eftirtektarvert að allar leiðbein-
ingar um umferð á hernámssvæði Banda-
ríkjamanna fóru fram með umferðarskiltum
sem voru til fyrirmyndar, en á hernáms-
svæði Sovétmanna var hermönnum stillt upp
með stuttu millibili og stjórnuðu þeir um-
ferðinni með handapati.
Leið okkar til Vínarborgar lá óhjákvæmi-
lega gegnum hernámssvæði Sovétmanna.
Úr ýmsum áttum höfðum við fengið lýsing-