Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.1991, Blaðsíða 3

TggPáW
M ® ® \a\ g] 0 H E |*l [g ffl [H H ®
Útgefandi: Hf. Árvakur_ Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Aðalstraeti 6. Sími 691100.
Forsíðan
Fyrir tveimur dögum opnaði Baltasar málverkasýn-
ingu í Hafnarborg. Þar á meðal eru nokkur mál-
verk, sum geysistór, sem hann sendi á sýningu í
Boston í Bandaríkjunum á síðasta ári. Á sýning-
unni eru einnig tvö málverk, sem Juan Carlos I
Spánarkonungur pantaði hjá honum í íslandsför
sinni. Annað þeirra er prentað á forsíðunni: „Hug-
inn ogMuninn yfir Snæfellsjökli", 183x146 sm,
unnin með blandaðri tækni. Sú mynd er ætluð
Sofiu drottningu, sem sýndi Snæfellsjökli sérstakan
áhuga. Huginn og Muninn voru sem kunnugt er
hrafnar Óðins.
Evrópa
var meira og minna í rústum 1946, þegar Lúðvíg
Guðmundsson, þekktur sem skólastjóri Handíða-
og myndlistarskólans, fór þar um á vegum Rauða
Krossi íslands og með honum í för var Knut Skad-
hauge, sem býr í Danmörku og hefur sent Lesbók
frásögn með myndum úr þessari för um hina
stríðshijáðu Evrópu.
Súrrealisminn
blómstraði sem hreyfing á fremur stuttu tímabili
í Frakklandi og víðar í Evrópu og um tíma varð
til hreyfing danskra súrrealista og verk þeirra eru
nú sýnd í Listasafni íslands. Á sama tima var
hópur íslenzkra listamanna í Kaupmannahöfn,
bæði við nám og starfandi, en hvernig sem á því
stendur, varð aldrei til nein íslenzk hreyfing af
þessu tagi.
HJÁLMAR JÓNSSON
Sálarskipið
Sálarskip mitt fer hallt á hlið
og hrekur til skaðsemdanna
af því það gengur illa við
andviðri freistinganna.
Sérhverjum undan sjó eg slæ,
svo að hann ekki fylli,
en á hléhorðið illa ræ,
áttina tæpast grilli.
Ónýtan knörinn upp á snýst,
aldan þá kinnung skellir,
örvæntingar því ólgan víst
inn sér um miðskip hellir.
Bítur mér fyrir nesin naum,
í Naustavík hjálpar hvergi,
óláns því hrekst í stríðan straum
og steyti á smánarbergi.
Sundur þá leysir feigðar flök
og festir í jarðar iðri,
eitthvað burt flæmist öndin slök,
illverka reifuð fiðri.
Sýnist mér fyrir handan haf
hátignarskær og fagur
brotnuðum sorgar öldum af
upp renna vonar dagur.
Hjálmar Jónsson, f. á Hallandi við Eyjafjörð 1796, d. í beitarhúsum frá Brekku
í Skagafirði 1875, ólst upp í Eyjafirði en bjó síðan í Bólu í Blönduhlíð um tíma
og löngum kenndur við þann bæ. Hjálmar bjó við mikla fátækt, átti í útistöð-
um við nágranna og sveitunga og varð ekki sízt frægur fyrir beittar niðvísur.
Sem skáld er hann meistari samlíkinga svo sem Ijóðið að ofan ber með sér.
B
B
Höfum við fengið
lakara mannlíf í
skiptum fyrir þægindi?
Það er svo bágt að standa í stað,
og mönnunum munar
annaðhvort aftur á bak
ellegar nokkuð á leið.
Jónas Hallgrímsson
Efalaust hefur margt
breyzt til. batnaðar í
íslenzku samfélagi síðan
Jónas orti hinar fleygu
ljóðlínur. En fyrir tvö
skref áfram hefur ugg-
laust annað veifið verið
tekið eitt skref afturá-
bak. Við sjáum þetta betur þegar litið er
aftur í tímann; á líðandi stund er mun vanda-
samara að sjá, hvað er í framför og hvort
eitthvað hafi jafnvel verið skárra þegar litið
er um öxl.
Með breytingunni frá bændasamfélagi til
bæja- og borgarsamfélags, hefur allskonar
tækni gert okkur lífíð þægilegra og sum-
part miklu skemmtilegra. En á móti hefur
kannski hallað á mannlegu hliðina. Það var
miklu auðveldara að ala upp börn - og líklega
mun betra að vera barn - á meðan stórfjöl-
skyldan með afann og ömmuna, jafnvel lan-
gafa og langömmu, var saman á einu heim-
ili. Gæzluvellirnir og dagheimilin eru góðra
gjalda verð og nauðsynlegar stofnanir í
þessu nútíma samfélagi, en ekkert slíkt
kemur í staðinn fyrir það samband, sem oft
varð á heimilum milli barnanna annarsvegar
og elztu kynslóðarinnar hinsvegar.
Á mölinni eru afarnir og ömmurnar að
hokra sér í íbúðarholum; kannski komin í
þjónustuíbúð eða á elliheimili. Þar er lítið
við að vera, ef heilsa og þrek leyfa eitt-
hvert bardúss. Það hafa oft verið erfið tíma-
mót að þurfa að hætta að vinna og komast
á eftirlaun. Vélar sem ekki eru settar í
gang, verða fljótlega ógangfærar og eins
er um menn. Þótt þetta fólk búi í ólíkt vist-
legri húsakynnum en fyrrum og geti kannski
haft ofan af fyrir sér með imbakassanum á
kvöldin, þá er breytingin frá mannlegu sjón-
armiði til hins verra.
í sveitum hafa kynslóðaskipti löngum
haft eðlilegan gang. Þegar sonur eða dóttir
voru tilbúin til að taka við búi, fóru foreldr-
arnir „í hornið“ eins og það var nefnt. Þau
héldu kannski áfram að eiga kindur og
unnu að öðru leyti eitthvað fyrir búskapinn
og heimilið eftir því sem þrekið entist. Lífið
hélt áfram að hafa tilgang.
Því hefur verið haldið fram, að streytan
sé nútíma fyrirbæri, sem hafi bara ekki
verið til forðum daga. Slíkar ágizkanir eru
bornar fram af nokkrum ókunnugleika. Það
var að vísu ekki kapphlaup við klukkuna í
sama mæli og hjá nútíma borgarbúum. En
er hægt að ímynáa sér, að það hafi verið
afslappað og streytulaust ástand, þegar
grasleysisár komu, eða þegar harðindi stóðu
framá vor og stabbinn í hlöðunni minnkaði
ískyggilega dag frá degi? Eða halda menn
að ekki hafi verið stressandi að stunda sjó
og berjast. við langvarandi gæftaleysi?
Eldri kynslóðin sem að mestu hefur lokið
hlutverki sínu, hefur fengið viss þægindi í
skiptum fyrir auðugra heimilislíf með börn-
um og barnabörnum. Það er samt ekki góð
breyting, ekki góð skipti. Húsmæður í sveit
búa nú við sömu heimilistæki og þægindi
og annarsstaðar. Ég hygg að líf þeirra sé
á ýmsan hátt auðveldara en áður var. Hús-
mæður í kaupstöðum hafa aftur á móti hlot-
ið þá blessun að geta unnið allan vinnudag-
inn utan heimilis og eiga svo æði margar
allt ógert heima, þegar þangað kemur. Á
alltof mörgum þeirra hvílir gífurlegt vinnuá-
lag og þessi breyting er því aðeins til bóta,
að allir á heimilinu geti sameiginlega unnið
að því, sem þar þarf að gera. Á því er þó
verulegur misbrestur.
Nú er hvorttveggja, að fjárhagur heimil-
anna leyfir naumast að húsmóðirin sé ein-
ungis heimavinnandi, og eins hitt, að konur
eru afskaplega duglegar og kjósa vinnuálag
fremur en þægilegra líf á heimilinu. En
þetta álag og þreytan sem af því vex, hefur
leitt af sér brotin heimili og splundrað hjóna-
böndum. Börn fara kannski verst út úr slíku
og afleiðingarnar sjáum við í allskonar sam-
skiptaörðugleikum, einelti, fólskuverkum og
ofbeldishneigð. Enn höfum við fengið óham-
ingju og lakara mannlíf í skiptum fyrir eitt-
hvað annað.
í samanburði á því sem var og er, hættir
manni til að mála skrattann á végginn.
Vitaskuld er margt stórum betra, en við
veitum því ekki eftirtekt; það eru orðin
hversdagsleg fyrirbæri og sjálfsögð. Heil-
brigðiskerfið er til dæmis mannað færari
sérfræðingum, sem þar að auki styðjast við
bætta tækni og betri lyf. Fyrir daga súlfaly-
fjanna, sem komu einhverntíma á strísárun-
um, hrundu menn á bezta aldri niður úr
lungnabólgu. Eitthvað vantar þó uppá að
þetta kerfi okkar sé nægilega gott. Til
dæmis vantar allsheijar eftirlitsstöð, þar
hver einasti maður og kona yfir fertugt
færu í skylduskoðun. Fyrst árleg skoðun á
bílum þykir nauðsynleg, er næsta furðulegt
að minni áherzla sé lögð á mannlega heil-
brigði. Eftir innanbúðarmanni í heilbrigði-
skerfínu er haft: „Þetta kerfi er gott ef
maður hefur þar persónuleg sambönd. En
það getur verið snúið og alltof seinvirkt
fyrir venjulegan Meðal-Jón að ná fundi sér-
fræðings“. Því miður er þetta líklega rétt.
Við borðum margfalt fjölbreyttari mat
en áður, en kannski ekki að sama skapi
hollari. Ruslfæði eftir vinsælli, amerískri
formúlu, hefur náð fótfestu hér og svo er
það séríslenzkt fyrirbæri, sem margir er-
lendir gestir reka augun í, að fjöldi fólks
kaupir beinlínis í matinn úti í sjoppu; næ-
rist á sælgæti og gosdrykkjasulli. Á hinn
bóginn stækkar sá hópur sífellt, sem leitar
eftir heilnæmri fæðu. Þótt gott sé að smakka
svið, harðfisk og súrt slátur, var fábreytnin
og hugmyndaskorturinn í íslenzkri matar-
gerð með ólíkindum; endalaus saltfískur eða
saltket og soðnar kartöflur með. Matarkúlt-
úrinn gat ekki annað en batnað; framfarirn-
ar þar eru lofsverðar.
Ekkert hefur þó líklega tekið öðrum eins
framförum og samgöngumálin. Þar verður
ekki sagt um neitt að það hafi verið betra
áður. Flugsamgöngurnar hafa beinlínis fært
ísland á annan stað á hnettinum og munur-
inn á vegakerfinu frá því fyrir 25 árum er
gífurlegur. Bílarnir eru líka mun öruggari
farartæki en fyrrum; aksturseiginleikar
þeirra gerbreyttir til bóta.
Þrátt fyrir slímsetur á skólabekkjum er
vafamál að almenn þekking ungs fólks hafi
tekið framförum síðan um miðja öldina. Að
vísu er margfalt stærri hluti með stúdents-
próf, en úr Háskólanum hafa oft heyrst
raddir um að þangað komi illa undirbúið
fólk úr menntaskólunum. Sumir hafa talað
um beina afturför og nú er ólæsi nýtt fyrir-
bæri.
Ekki er auðvelt að meta hvort almennur
heiðarleiki sé á undanhaldi; ég hef þó þá
tilfínningu að svo sé ekki. Stundum er sagt
að áður fyrr hafí vilyrði verið sama og lof-
orð og að munnlegir samningar hafi þá
verið jafn góðir og skriflegir. Eg hygg að
of mikið sé gert úr þessu; skúrkar hafa allt-
af verið til og í nútímanum eru flestir sam-
borgaranna sem betur fer strangheiðarlegt
fólk, sem ekki má vamm sitt vita. Fornt
spakmæli segir, að tækifærin geri menn að
þjófum. Allskonar tækifæri til að hafa rangt
við og hygla sjálfum sér eru vitaskuld marg,-
föld í nútíma þjóðfélagi hjá því sem var
áður. Það reynir á siðferðissstyrkinn hjá
öllum þeim, sem hafa aðstöðu og völd og
langflestir standast það próf.
Ef hægt er að tala um niðurstöðu af
þessum vangaveltum, þá gæti hún verið sú,
að við höfum 'stigið skref afturábak í sam-
bandi við fjölskyldulíf, gamalt fólk og börn,
en að flest önnur skref hafi þokað okkur
áfram.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 27. APRÍL 1991 3