Lesbók Morgunblaðsins - 25.02.1989, Blaðsíða 2

Raunasaga forseta
Eistlands og dapur-
leg ævilok hans
Eini forseti Eistlands, Konstantin Páts, var
fæddur 1874 og dáinn 18. janúar 1956. Allt
fram á sjöunda áratuginn var jafnvel hans
nánustu ókunnugt um hvenær hann dó. Það
var ekki fyrr en í nóvember sl., eftir öll þessi
í gær, 24. febrúar, var
þjóðhátiðardagur
Eistlands. Af því tilefni
er rifjuð upp hér
raunasagan af
herleiðingu
forsetaQölskyldunnar og
hvemig farið var með
Konstantin Páts, fyrsta
og eina forseta landsins.
Gamalt og aýtt í Tallinn, höfuðborg
Eistlands.
ár, að það kom í ljós, að hann er grafínn,
að líkum í bænum Burasjeve, um 18 kíló-
metra frá Kalinin grennd við Moskvu.
Pats var voldugast maður Eistlands á
sjálfstæðistímabili þess, árin 1918—1940.
hann var ríkisstjóri, áður en hann varð for-
seti við stjómarskrárbreytingu 1938. 30.
júlí 1940, níu dögum eftir að Eistland varð
Sovétlýðveldi, og viku áður en það var inn-
limað í Sovét-sambandið, var hann herleidd-
ur ásamt fjölskyldu sinni til Ufa við Úral.
í útlegðina fylgdu honum Viktor Pats, son-
ur hans, sem var lögfræðingur og stjóm-
málamaður, tengdadóttirin Helgi Páts, son-
arsynir tveir, Matti og Henn Páts. Kennslu-
konan á heimilinu, Olga Tiinder, fór með
að eigin vilja.
Fluttur Burt S jö ára
Blaðamaður Huvudstadsblaðsins hitti fyr-
ir skemmstu Matti Páts, sem nú er hálfsex-
tugur verkfræðingur, í úthverfí höfuðborgar
Eistlands, Tallinn, sem áður hét Reval.
Matti segir frá þvi, að hann fæddist og
ólst upp í húsi, sem stóð skammt frá fínnska
sendiráðinu í Tallinn. Böm sendiráðsmanna
vom leikfélagar hans.
Nafn hans er fínnskt. Eistlendingar skrífa
nafnið með einu t. Til þess liggja sérstakar
ástæður. Konstantin Páts neyddist til að
flýja til útlanda á keisaratfmanum og átti
þá m.a. heima í Finnlandi, í Helsinge,
skammt frá Helsingfors. Finnum gazt ekki
að því, að sonur hans héti Viktor, það hljóm-
aði dálítið rússneskt, og kölluðu hann Matti.
Það nafn erfði sonur Viktors, er hann fædd-
ist röskum tveim. áratugum áður.
Eftir herleiðinguna hélt flölskyldan hóp-
inn í Ufa um það bil heilt ár. En 26. júní,
fjórum dögum eftir að Hitler hafði ráðizt á
Sovjetríkin, vom þeir feðgar, Konstanín og
Viktor handteknir. Upp frá því sá Matti
aldrei framar föður sinn né afa.
Sama dag var móðirin, Helgi, einnig grip-
in. Matti og Henn, yngri bróðirinn vom
sendir á bamaheimili. Henn á bamaheimili
ríkisins númer eitt, fyrir böm innan þriggja
ára aldurs, en Matti á númer fímm, fyrir
böm, sem vom að komast á skólaaldur.
Matti hóf nám í rússneskum skóla og þar
var hann í fímm ár. Bróðir hans veiktist
brátt alvarlega og andaðist á áramótum
1943-1944.
Móðir þeirra var flutt í fangabúðir, dæmd
í fímm ára refsingu, samkvæmt sovejskri
lagagrein um þjóðhættulegar persónur. Þau
lög hafa nú verið numin úr gildi.
Eftir að hafa dvalið fímm ár í Tozizk f
Swerdlowsk, kom móðir mín aftur til Ufa
1946 og flutti til Tallinn ásamt mér. Allt
var nú betra en áður. Ég gekk í eistneskan
skóla og móðir mín stundaði hjúkmnar-
störf, auk þess sem hún saumaði mikið,
segir Matti.
En árið 1950 var hún aftur flutt nauðung-
arflutningi til Kakzastan. Þar var henni
haldið til 1955, en hún var náðuð á valda-
dögum Nikita Krúsjeffs.
A þessum ámm hafði Matti búið hjá konu
móðurbróður síns og lokið námi 1952. Af
stjómmálalegum ástæðum fékk hann ekki
aðgang að frekara námi, en fékk starf við
Verkfræðiskólann í Tallinn.
Árið 1954 dó Stalín, andrúmsloftið breytt-
ist, og Matti gat hafið nám I verkfræði.
Afi á Geðveikrahæli
í desember 1954 komst Matti á snoðir
úm að afí hans væri kominn á geðveikra-
hæli í Viljandihéraði í Suður-Eistlandi.
Matti ók þangað, en fékk ekki að hitta
afa sinn. Yfíriæknirinn, doktor Brems, stað-
festi þó, að Konstantín Páts væri á hælinu.
Nokkm síðar frétti Matti að afí hans
hefði verið fluttur aftur á ókunnan stað við
árslok 1954.
Árið 1959 lauk Matti prófi í rafmagns-
verkfræði við háskólann. Síðan hefur hann
haft mikið að starfa en mest þó við mælinga-
Konstantin P&ts, fyrsti og eini forseti
lýðveldisins Eistiands, ásamt sonarson-
um sínum, Matta ogHenn. ÖIl fjölskyld-
an var herleidd til Úralfyalla í Sovétríkj-
unum.
stofnunina í Tallinn og vísindakademíuna.
Og við hina síðamefndu starfar hann enn.
Hann kvæntist 1966 og á tvö böm, son
og dóttur. Sonurinn er við nám I Verk-
fræðiháskólanum, en dóttirin les eistnesku
og bókmenntir f Tartu (Dorpat).
í allan þennan tíma fékk Matti ekkert
að vita um föður sinn og afa. Eina undan-
tekningin var hin skamma dvöl afans í Vilj-
andi. Og ennþá minna vissi hann um föður
sinn.
Það var ekki fyrr en 1974, að hann fékk
svar við spumingum um föður sinn. Hann
fékk vottorð um, að faðir hans hefði aldrei
hlotið dóm, en um leið staðfestingu á því,
að hann hefði dáið 4. marz 1952 f Moskvu.
Engar nánari upplýsingar um dauða hans
var að fá.
Fyrsta UPPLÝSINGIN
Á sama tfma, á áttunda áratugnum, var
athygii Matta vakin á því að í sovésku al-
fraeðibókinni mætti ajá, að Konstantín Páts
hefði dáið 18. janúar 1956 f Kalininléni.
Það var fyrsta upplýsingin um dauða forset-
ans.
Nú leið langur tími, unz hann fékk frek-
ari fréttir. Fyrir nokkrum mánuðum símaði
liðsforingi einn til hans og sagðist vita,
hvar Konstantin Páts væri grafínn.
Gröfín er í þorpi í grennd við Kalinin,
56 kílómetra fyrir norðan Moskvu, skammt
frá jámbrautinni er liggur milli Moskvu og
Leningrad.
Forsetinn hafði verið á geðveikrahæli frá
1. janúar 1955 til dánardægurs og því næst
greftraður í grennd við hælið.
— Ég gat ekki komið því við að fara
þangað þegar í stað, sem ég varð að vera
við útför föðurbróður míns í Svíþjóð. En 14.
og 15. nóvember kom ég á staðinn, segir
Matti.
— Það fundust grafír í þorpinu Bur-
asjevo, en engar sögur fylgdu því, hveijir
væru grafnir þar.
En fyrrverandi læknir við geðveikrahælið
fullyrti að Páts væri grafinn í einni af þeim
fimm gröfum sem þar er að fínna. Hver af
gröfunum fimm er sú rétta verður þá fyrst
sannað eftir að þær hafa verið opnaðar.
í nóvember var jörð freðin og mikill snjór,
svo að erfítt var um allan gröft. En það
stendur til með vorinu að snúa sér að verki.
Og til þess þarf leyfí sljómvalda. Ef það
fæst, ætlar Matti sjálfur að taka þátt f
greftrinum.
Doktor Guseva, sem starfaði á geðveikra-
hælinu á umræddum tíma, skýrði frá því,
að sjúklingamir hefðu yfírleitt verið grafnir
naktir og ekki lagðir í líkkistu. En þar sem
Páts hafði verið forseti, var hann færður í
líkklæði og lagður í kistu, svo að það ætti
að geta auðveldað rannsóknina.
Hvort kemur til nýrrar jarðarfarar í Eist-
landi ef gröfin finnst, er ekki vitað. Það
verður viðkvæmt frá stjómmáialegu sjónar-
miði. Opinberlega hefur Páts ekki ennþá
fengið uppreisn æru en mynd hans hefur
skýrzt í vitund almennings í föðurlandi hans,
sem hann reyndist trúr og hollur og hefði
þurft að njóta lengur krafta hans.
Sigurjón Guöjónsson þýddi.
Um
stjóm mála-
veðurfar
Nú eru rysjótt veðrin.
Kyndilmessa byijaði
með kalsablæstri
sem vel mátti þó
klæða af sér og hélst
svo framum miðaft-
an. Síðan fór að
ganga á með éljum
sem urðu æ dimmari eftir þvísem nær
dró kvöldfréttatíma ríkisútvarpsins þar-
sem iðulaus formyrkvanin dundi yfir
strax með fyrstu frétt:
Á ríkistjómarfundi sem haldinn var
fyr um daginn hafði verið samþykt ný
tilhögun sem takmarkar allmjög
vínkauparéttindi handhafa forsetavalds.
Héðanífrá þurfa þau að fara öll þijú
saman í ríkið: forsætisráðherra, forseti
sameinaðs Alþingis og forseti Hæstarétt-
ar vilji þau fá vín á innkaupsverðinu
hagkvæma. Láta verða þau skrifa vínið
hjá forsetaembættinu sem þau em full-
trúar fyrir og sanna verða þau að þetta
sé ætlað til veisluhalda á vegum embætt-
isins en ekki til einkanota.
Hver er nú dimman í þessum tíðind-
um?
Vitaskuld er þetta gert í framhaldi
af vínkaupamáli forseta Hæstaréttar
sem upp kom á jólaföstu og endaði með
því að hann lét laust embætti sitt og
skilaði aftur helmingi vínbyrgðanna sem
hann var búinn að kaupa til jólahaldsins
á tombóluverði.
Hugsandi almúafólk virðist mér hafa
milda afstöðu til Magnúsar persónulega
í þessu máli. Breysklyndi fyrirmanna
nýtur einlægt þvílíkrar mildi. En þeirsem
á annað borð hugsa málið til enda vilja
síst af öllu láta fella þessi réttindi for-
seta Hæstaréttar niður. Sannleikurinn
er sá að heiðarleikagildran sem Iögð er
fyrir volduga embættismenn sem hafa
slík fríðindi er öllum almenningi mikils-
verður öryggisventill.
Það eru litlar líkur til þess að svo
hátt standandi embættismaður mundi
verða látinn víkja úr starfí fyrir það eitt
að valda ekki ábyrgð sinni f daglegum
verkum. Þau eru flókin og fjærri
kvunndagslífinu að sumu leyti. En hitt
þykir mönnum Ijóst að sásem ekki stillir
sig um að nýta sér þessi frðindi í ábata-
skyni hefur alsekki næga dómgreind né
þann persónustyrk sem þarf tilað fara
með æðsta dómsvald yfir meðbræðrum
sínum.
Sú krafa um persónulegan aga sem
gera verður til hæstaréttardómara birtist
alþýðu manna skiljanleg og einföld f
þessari heiðarleikagildru.
Sá sem fellur í hana er varla hæfur
dómari.
Það hefur því syrt að í hugum þenlq-
andi almúafólks við fregnina af kyndil-
messufundi ríkistjómarinnar.
Mönnum þykir sem þessi nýja tilhögun
sé yfirlýsing um það að framvegis muni
ekki mjög trúverðugt fólk sitja f Hæsta-
rétti eða forsæti Alþingis og ríkistjóm-
ar. Úrþví taka verður svo óverulega
freistingu frá því með valdi.
Sú fregn er ekki bara él. Hún er
bláttáfram drungaleg pólitísk veðurspá
langt framí tímann.
Því á þessu sviði tökum við öll mark
á ríkistjómum.
ÞORGEIR ÞORGEIRSON.