Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1987, Blaðsíða 14

að dæma Gils Saurhöfðingja til þess að
gista í hinu konunglega rasphúsi í Kaupin-
havn inclusive í áttatíu ár því valla mun
hann lifa lengur. Ég þarf ekki að erinda
yður um fororðninguna af 1695 því ég
hef heyrt yðar hávelborinheit lesa hana
utanbókar. Ventandi eftir svari frá yður
er ég bestandigt yðar hávelborinheita
extraordiner collega,
Brekku þann ...,
sýslumaður.
Þegar háyfirvaldið fær bréf þetta í hend-
ur lítur hann á signetið og mælir: „Það er
þá frá sýslumanninum á Brekku. Nú er
ekki von á verra."
Háyfírvaldinu hefír án efa þótt það skylda
sín að svara þessu ágæta bréfí sýslumanns-
ins því undir eins og hann er búinn að lesa
það kallar hann á Pál skrifara og les honum
fyrir á þessa leið:
Velborni herra sýslumaður! Samstundis
hefí ég tekið á móti bréfí yðar af 4. dato,
innihald þess skil ég ekki.
1) Að ég megi láta yður dæma Gils Saur-
höfðingja þurfíð þér ekki að spyija mig
að, því sé hann dómsekur þá heyrir það
yður til að dæma hann.
2) Fororðninguna af 1695 getið þér nú
sjálfur skoðað og álitið svo hvort að hún
muni eiga við efíii.
3) Ég fínn mig neyddan til að biðja yður
hér eftir ekki að skrifa háyfírvaldinu þess-
konar bréf sem hvergi eiga heima og sem
menn kalla „absurdus“.
Háyfírvaldsins skrifstofu þann ...
Háyfírvaldið.
Það mun auðsætt af bréfí þessu að háyfír-
valdið ’nefír ekki viljað rita sýslumanni sínum
embættisbréf eður víta hann harðlegar en
gjört er í bréfí þessu og má hér af ráða að
þeir hafí verið kunningjar.
Sýslumaðurinn á Brekku hafði valið Björn
sinn blátönn til að færa háyfírvaldinu hið
fyrr um getna bréf sitt. Bjöm léttir ekki
ferð sinni fyrr en hann er kominn heim að
Brekku og færir hann sýslumanni bréfíð frá
háyfírvaldinu.
Sýslumaður brýtur upp bréf háyfírvalds-
ins og les það þrisvar. Hann situr nú lengi
í þönkum uns hann raknar úr rotinu og
mælti: „Hvar ertu, Laga-Eysteinn? Kom þú
nú og fáðu þér með mér hressingu. Oft er
þörf en nú er nauðsyn."
Oddný vinnukona kemur þá inn í stofuna
og mælir: „Hann er kominn í himnaríki,
sauðurinn."
„Farðu bölvuð fyrir lygina, Oddný,“
mælti sýslumaður. „Það er þó ekki langt
síðan að hann fór héðan í burtu.“
„Því var nú ver og miður," svaraði Oddný,
„að þér rákuð garminn hann Laga-Eystein
nokkum tíma á burtu; hefðuð þér ekki gjört
það, húsbóndi góður, þá væri hann máské
lifandi enn þá tetrið, og ekki kominn í
himnaríki."
„Farðu út, Oddný og láttu mig vera ein-
samlan," mælti sýslumaður.
Sýslumannsauminginn, sem orðinn var
svo þreyttur af löngum embættisstarfa, vildi
ekki eiga í illdeilum lengur, en hvað átti
hann þá hér að gjöra? Sneypu sinnar varð
hann að hefna á Gils, en hvemig? Til háyfír-
valdsins var hann búinn að leita og fannst
honum koma sér að litlu haldi. Annað hæli
en háyfírvaldið átti sýslumannsauminginn
ekki.
Eftir það að sýslumannsauminginn á
Brekku hafði velt lengi máli þessu fyrir sér
leist honum það sennilegast að rita háyfír-
vaidinu og bjóða því birginn. Sýslumaður
ritar þá háyfírvaldinu svolátandi bréf:
An þess að ég geti eiginlega fundið
mig pligtugan að standa undir nokkru
yfírvaldi nema mínum principali herra
konunginum, vil ég þó ekki setja til síðu
að rannsaka yðar réttferðugheit með því
að anmoda yðrum að skipa einum af okk-
ar collegum hér í amtinu að setjast niður
og dæma Gils Saurhöfðingja fyrir ótérleg
orð, er hann hefir brúkað við mig á mann-
talsþingi í vor er var. Enda þótt að ég
sjálfur hafí fullan rétt til þess að dæma
meinvættið vil ég þó heldur að annar gjöri
það. Vilji nú háyfírvaldið ekki taka notis
af þessari minni klögun mun ég alleina
halda mér til míns principals, konungsins.
Herra collega undirteiknar.
Brekku þann ..., sýslumaður.
Að þetta sé frumlegt embættisbréf. In fí-
dem.
Bjöm blátönn. Jón Kelli mín.
Að hins vegar tveggja heiðursmanna und-
irskrift ,sé rétt og lögmæt staðfestist hér
með.
Brekku þann .... sýslumaður.
Háyfírvaldið ritar þá sýslumanninum á
Brekku eftirfylgjandi bréf:
í dag hefí ég sett herra sýslumanninn
H. til þess að rannsaka mál ukkar Gils
Saurhöfðingja sökum þess að mér virðist
bein nauðsyn á að mál þetta ekki niður
falli.
Háyfírvaldsins skrifstofu þann ...,
háyfírvaldið.
Bréf háyfírvaldsins til sýslumannsins á
F., herra H. hljóðaði svona:
Sökum þess að herra sýslumaðurinn á
Brekku á í töluverðum þrætum við Giis
(svonefndan Saurhöfðingja), þá tilsegist
yður hér með tafarlaust að rannsaka mál
þetta hið allra fyrsta skeð getur.
Háyfírvaldsins skrifstofu þann ...,
háyfírvaldið.
Sýslumaður H. var enginn vitsmunamað-
ur enda var hann ekki annað en vagnmaður
konungs (en dansk kudsk). Lengi hafði H.
verið erlendis en ekki var það einungis vegna
bókiðna heldur til þess að sýna sig og sjá
aðra, og var hann því erlendis kallaður
„Lord“ (stórhöfðingi).
Þegar sýslumaður H. er búinn að fá bréf-
ið frá háyfirvaldinu eins og áður er getið
hleypur hann til handa og fóta til þess að
gegna þessari háu skipan. Byijar þá sýslu-
maður H. ferð sína og kemur hann að
Brekku síðla kvölds. Sýslumaðurinn á
Brekku fagnar vel embættisbróður sínum
og biður hann velkominn.
Lætur nú sýslumaður búa hina bestu
veislu og skortir hvorki mat né vín á Brekku
þetta kvöld. Og gjörast þeir nú embættis-
bræður ölvaðir.
Sýslumaðurinn á Brekku innir þá til
máls við embættisbróður sinn: „Hvemig eig-
um við nú að dæma fjandann hann Gils
Saurhöfðingja?“
„Ég hefí nú verið að velta því fyrir mér,“
svaraði sýslumaður H. „En betra væri þó
að prófa máiið til þess að ná öllum upplýs-
ingurn."
„Hvem fjandann varðar okkur um aðrar
upplýsingar heldur en það sem að ég segi,“
svarar sýslumaðurinn á Brekku. „Ég veit
nú svo mikið í lögum að þegar annar eins
ólærður dóni og hann Gils er, sem þorir að
tala æruleysisorð vjð eitt konunglegt yfír-
vald eins og mig, þá er hann sjálfdæmdur."
„Þetta var nú svona í gamla daga,“ svar-
ar sýslumaður H. „En eftir hinum nýju
fororðningum er það öðru vísi.“
„Mig varðar §andann um allar fororðn-
ingar,“ svarar sýslumaðurinn á Brekku,
„nema norskulög, hina konunglegu húsaga-
refsingu, Tyró júris lagabálkinn og tvö
önnur placöt sem að ég nú vel ekki man
hvað innihalda. Hér að auki er Gissurar
statúta einhver hin áreiðanlegasta bók í
allri Norðurálfunni til þess að hegða sér
eftir í allskonar skammamálum."
„Ekki ætla ég að það muni vera gott að
dæma þvílíkt mál eins og ég á nú fyrir
höndum eftir fororðningunum sem þú taldir
áðan, lagsmaður," svaraði sýslumaður H.
„0g munum við betur þurfa að rifja upp
hin nýju lög ef háyfírvöldunum á að líka
enda eru nú konungar og ráðin utanlands
strangari heldur en þau voru í gamla daga.“
an.
„Fái ég Gils Saurhöfðingja ekki dæmdan
eftir vilja mínum mun ég appelera öllu sam-
an, depónera hundrað ríkisdölum í réttinn
og tafarlaust begera útskrift af actinum því
eftir lagabálkinum er þetta öldungis rétt.“
„Hvað sýnist þér nú mátulegt fyrir Gils?“
spurði sýslumaður H.
„Að dæma hann alla sína lífstíð á spinn-
eður rasphúsið í Kaupinhöfn," svarar sýslu-
maðurinn á Brekku.
„Þá má hann hafa mikið syndgað," svar-
ar sýslumaður H. „því að nú á dögum er
það ekki siður að dæma svona hart nema
stórglæpir séu í frammi hafðir."
„Þú ætlar þá undir eins að fara að vægja
honum Gils,“ svarar sýslumaður. „Og mun
ég ekki lengi akkorera við þig því sjálfur
get ég dæmt hann og er ekki forleginn fyr-
ir aðra eins aula og þú ert.“
„Enda þótt að þú kallir mig aula,“ svarar
sýslumaður H., „þá var ég ekki kallaður
það erlendis. Og það má ég segja, án þess
að ég hrósi mér, að meira hefí ég lesið í
nýjum lögum heldur en þú sem að citerar
allt vitlaust og lest lögin álíka og andskot-
inn Biblíuna."
„Þorir þú að tala við mig svona, fantur-
inn þinn?“ spurði sýslumaður. „Þú ert þó
ekki nema réttur og sléttur danskur kúdsk-
ur og gamall slarkari úr Kaupinhöfn."
„Já, hvað ert þú annað en kúdskur sjálf-
ur?“ svaraði sýslumaður H. „Og þar að
auki hefir þú aldrei litið neitt í bók því hann
faðir þinn hefír að líkindum keypt það að
þú nokkum tíma komst til embættis. En
hvemig hefír þá líka farið fyrir þér með
embættisfærsluna þína?“
„Ég fer nú bráðum að sýna þér í tvo
heimana," svaraði sýslumaðurinn á Brekku.
„Og fangajám á ég og vona ég að jámagey-
in geti haldið utan að öðmm eins ketti og
þú ert.“
„Valla mun þér of gott að setja mig í
jám eður fjötur," svaraði sýslumaður H. „Og
vita máttu það að ég hefí frægari kappa
að velli lagt heldur en að þú ert.“
Hrópar þá sýslumaður á Bjöm blátönn
og Jón Kelli mín og komu þeir á augnabliki
að boði húsbónda síns, bauð þá sýslumaður
þjónum sínum að taka embættisbróður sinn
og draga hann út eður að öðrum kosti að
binda hann.
Bjöm varð fyrir svörum og mælti: „Mega
menn nokkum tíma binda sýslumann? Mig
minnir að ég hafí heyrt að enginn mætti
binda, lemja eður dæma yfirvöldin nema
sjálfur kóngurinn. Eins og heldur enginn
má ávíta kónginn nema sjálfur keisarinn."
„Hvaða fjandans vitleysa er í þér Blá-
tönn?“ svarar sýslumaður. „Hana nú! Tak
þú undir eins þrælinn, segi ég.“
_„Æ, guð hjálpi mér,“ svaraði Kelli mín.
„Ég þori ekki að snerta á honum, ella dæm-
ir hann mig undir eins. Eður má hann ekki
dæma eins og þér?“
Sýslumaðurinn á Brekku verður nú afar
reiður og greiðir sinn kinnhestinn hvomm
þeirra pilta. Sýslumaður H. hafði ávallt
þagað meðan þeir félagar töluðu við hús-
bónda sinn og hafði hann hina mestu
skemmtun af öllu þessu. Síðan mælti hann
við þá: „Mikið er á ykkur að láta mannfylu
þessa níðast á ykkur með höggum án þess
að borga honum það ekki aftur.“
„Guð fyrirgefí yður að tala svona,“ svar-
ar Blátönn.
„Sýslumaðurinn er orðinn svo reiður að
hann veit ekki hvað hann talar," sagði Kelli
mín. Sýslumaðurinn á Brekku verður þá
embættisbróður sínum svo reiður að hann
týkur að honum og fleygir honum samstund-
is niður.
Sýslumaður H. kemst skjótt á fætur aft-
ur og nær hann í kápu embættisbróður síns
og rífur hana niður að endilöngu. Gjörast
nú hinar mestu ryskingar þar í stofunni og
veitti ýmsum betur uns að þeir báðir voru
orðnir mjög móðir en lítið sárir. Sýslumaður
H. gengur þá út, og er honum vísað til
rekkju.
Morguninn eftir hittast þeir sýslumenn
og eru þá hinir bestu vinir.
Sýslumaður H. tekur þannig til máls:
„Það virðist mér ráðlegast að við báðir ríðum
á fund Gils og tökum rannsókn í máli ykk-
ar og mun ég þá dæma hann eftir kringum-
stæðum."
„Það er fáheyrt að hafa það svoleiðis,"
svarar sýslumaðurinn á Brekku. „En mátu-
legast væri þó að þú hefðir dæmt hann
héma því varla mun gott að yfirheyra Gils
og satt að segja þá er ég hálfvegis hræddur
við hann.“
„Og varla mun ég hræðast þorparann,"
svaraði sýslumaður H. „Og látum okkur
fara."
Halda þeir nú félagar leiðar sinnar. Og
er ekki getið um ferð þeirra fyrr en að þeir
koma á þingstað Gils og taka gistingu hjá
presti. Sýslumaður H. lætur þá hreppstjóra
Jón stefna Gils og kom hann á tilteknum
tíma á þingstaðinn.
Sýslumaður H. setur þá rétt og tekur að
spyija Gils á þessa leið: „Þú hefír talað
ósæmileg og ærumeiðandi orð við yfirvaldið
þitt.“
„Heyrðu þér það?“ spurði Gils.
„Enda þótt að ég ekki heyrði það sjálfur
þá eru svo mörg vitni tii þess,“ svarar sýslu-
maður.
„Ég reiði mig nú lítið á vitnin ykkar yfír-
valdanna," svarar Gils. „Og var það nú
héma um árið í málinu sýslumannsins á
Brekku á móti honum Steini, þið hafið ekki
heyrt þess getið.“
„Haltu kjafti, Gils,“ segir sýslumaðurinn
á Brekku.
„Ég virði orð yðar að engu,“ segir Gils,
„en bið þingvottana að minnast að þér kall-
ið eitthvað sem nálægt er mér kjaft. En
hvemig á ég að halda um í eður á verk-
færi þessu? Það má segja um yður að flest
er yður til lista lagt, þér emð einn hinn
mesti hugvitsmaður."
„Hveiju viljið þér nú svara,“ spyr sýslu-
maðurinn embættisbróður sinn.
„Ég vil biðja réttinn að dæma Gils í hið
konunglega rasphús í sjálfri Kaupinhöfn,
og af sök þessari allan löglegan leiðandi
kostnað."
„Ég vil biðja réttinn að dæma sýslumann-
inn á Brekku frá embætti fyrir ólöglegan
dóm er hann dæmdi mig á seinasta mann-
talsþingi, hvar nóg vitni em til,“ sagði Gils.
„Sökum þess að ég er nú að fullu búinn
að rannsaka mál þetta," sagði sýslumaður
H., „þá segi ég rétti þessum slitið í nafni
konungs."
„Ég segi og vitna í mínu eigin nafni að
réttarhald þetta er ólöglegt,“ svarar Gils.
„Respect for Retten," segir sýslumaður-
inn á Brekku.
„Réttinum er slitið í nafni konungs og
allir formála réttir," svarar sýslumaður H.
„Það er hveiju orði sannara," svarar Jón
hreppstjóri.
„Þú hefír nú betur vit á að ganga um
hreppinn, hreppstjóri Jón, og sníkja ofan í
þig brennivín heldur en að dæma um hvað
rétt sé eður rangt í málaferlum," sagði Gils.
„Viltu svara svona hreppstjóranum?"
spurði þessi.
„Já, með bestu samvisku," sagði Gils.
„Má Gils láta svona við mig?“ spurði
hreppstjóri Jón sýslumennina.
„Það er óhæfa," sagði sýslumaðurinn á
Brekku.
„Klagi þér hann, hreppstjóri góður,“ svar-
ar sýslumaður H.
„Já, það skal ég,“ mælti hreppstjóri, „en
hvemig á ég þá að ná rétti á honum?"
„Ég skal dæma hann fyrir yður, hrepp-
stjóri minn,“ svarar sýslumaðurinn á
Brekku. „Og er það ágætt að hann komist
í sem mest vandræði."
Út af áður sögðum vandræðum þeirra
sýslumannanna og Gils Saurhöfðingja hófst
mikil deila og málsóknir. Gils skaut máli
þessu til dómstólanna og urðu þau úrslit
að sýslumanninum á Brekku var veitt sú
uppreisn að hann skyldi laus allra mála við
Gils og þaðan í frá ekki þurfa að dæma
hann eður rannsaka mál þau er Gils eftirleið-
is kynni að verða viðriðinn. Varð sýslumað-
urinn á Brekku þessu svo feginn að hann
gaf Bimi blátönn svið og hreifa af þremur
selum og kvað það vera í áheitingarskyni.