Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1987, Blaðsíða 2

Sól náðariimar skín
á hana að nýju
Kunnáttumenn á sviði kvikmyndagerðar telja
margir hverjir, að hún sé einn af fremstu
snillingum í kvikmyndalist frá upphafí vega.
Hún þykir hafa beitt kvikmyndavélinni á svo
nýstárlegan og listrænan hátt, að ýmsar af
LENIRIEFENSTHAL
varð fræg fyrir listræna
kvikmyndagerð sína á
árunum fyrir
heimsstyijöldina síðari,
þar á meðal
kvikmyndina um
Olympíuleikana í Berlín
1936. Eftir stríðið féll
hún í ónáð vegna þess
að hún hafði tekizt á
hendur verkefni fyrir
Hitler. Hún lagði samt
ekki kvikmyndavélina á
hilluna og nú eru komnar
út endurminningar
hennar, sem vakið hafa
mikla athygli.
aðferðum hennar við töku kvikmynda telj-
ast nú á dögum klassískir þættir í upptöku-
tækni. En frægð Leni Riefenstahls byggist
hins vegar fyrst og fremst á tveimur meist-
araverkum, sem hún annaðist töku á
nokkrum árum fyrir heimsstyrjöldina síðari
í Þýzkalandi: „Triumph de Willens“ er frá-
bærlega vel tekin myndafrásögn um flokks-
þing þjóðemissinnaðra sósíalista eða nasista
í Niimberg 1934, og „Olympia", klassísk
heimildarmynd um hina umdeildu ólympíu-
leika í Berlín árið 1936. Báðar þessar
myndir hlutu hinar beztu undirtektir í áróð-
ursráðuneyti dr. Josefs Göbbels og vom
mikið sýndar í Þýzkalandi og einnig víða
utanlands til að fegra og kynna stefnu nas-
ista. Fyrir stríð hlaut Leni Riefenstahl ómælt
lof fyrir þessi listrænu afrek sín í kvik-
myndagerð, en eftir lok heimsstyijaldarinn-
ar síðari og ósigur Þýzkalands var blaðinu
snúið við, og hún lengi vel talin óalandi og
ófeijandi vegna þessara áhrifamiklu áróð-
ursmynda (þágu nasismans. Var hún í reynd
í starfsbanni um margra ára skeið eftir stríð
og mátti þola sísendurtekið aðkast fyrir
ffamlag sitt til kvikmyndagerðar.
RIEFENSTAHLSEM
Rithöfundur
En núna er nafn hennar aftur á allra
vömm: Ástæðan er sú, að þessi 85 ára
gamla kempa hefur nýlega fengið ævisögu
sína gefna út; og hefur bókinni verið afar
vel tekið. „Erinnerungenu („endurminning-
ar“) Leni Riefenstahls komu út í ágústmán-
uði sl. hjá hinu virta útgáfufyrirtæki
Albrecht Knaus Verlag í Vestur-Þýzkal-
andi, og hafa selzt mun betur en nokkum
óraði fyrir. í bókinni segir hún meðal ann-
ars frá upphafi ferils síns á listabrautinni
sem dansmær og leikkona, frá tiltölulega
skammvinnum starfsframa í kvikmynda-
gerð á valdatfma Hitlers; rekstri ljósmynda-
stofu eftir stríð og loks frá gerð nokkurra
frábærra heimildarkvikmynda, sem hún
vann að á sínum efri ámm, bæði suður í
Afrfku, á Maledive-eyjaklasanum suðvestan
Indlands og við Rauða hafið. Þeir lesendur
ævisögunnar, sem á hinn bóginn vonast til
að fínna í bók Riefenstahls einhveijar hald-
góðar skýringar á því, að jafn hæfileikarfk
og viljasterk listakona skyldi gerast svo
öflug málpfpa einræðisaflanna í Þriðja
ríkinu, fá alls engin viðhlftandi svör við
þeirri ráðgátu. Af alls 928 blaðsíðum bókar-
innar notar höfundur einungis 66 síður til
að segja frá því sem á daga hennar dreif á
síðari hluta 4. áratugarins og á stríðsámn-
um. í frásögn sinni af þessu æviskeiði leitast
hún við að gera fremur lítið úr mörgum
þeim veigamiklu atriðum í starfí sínu við
kvikmyndageð, sem orðið hafa undirrót
gagnrýni og andúðar í hennar garð eftir
stríð. En hvað sem því líður, verður því
ekki neitað, að endurminningar Leni Rie-
fenstahls em spennandi og viðburðaríkar,
og bókin er víða hrífandi aflestrar.
SVÍFANDIÁ HVÍ TUM SKÝJUM
Eftir öll þessi rúm 50 ár virðist minni
hennar þó enn svo óskeikult, að hún getur
rifjað upp orðræður sínar við Adolf Hitler
og áróðursráðherra hans, Josef Göbbels, og
komið þeim orðrétt til skila. Hún fullyrðir
meðal annars, að nasistaleiðtogamir hafí
beinlínis neytt hana til að gera kvikmyndina
„Triumph des Willens" og ekki léð áköfum
mótbárum hennar eyra. A einum stað f frá-
sögninni lýsir hún fundi sínum og Hitlers,
þar sem hún segist hafa þrábeðið einræðis-
herrann um að fá heldur einhvem annan
kvikmyndagerðarmann til að annast töku
myndarinnar. „Hitler sagði þá með miklum
alvöraþunga: „Fraulein Riefenstahl, þér
verðið að bera meira traust til yðar sjálfr-
ar. Þér getið unnið þetta verkefni og skulið
gera það.“ Það hljómaði eins og bein skip-
un. Eg gerði miher Ijóst, að ég gæti ekki
unnið bug á andstöðu Hitlers gegn því
áformi mfnu að hætta við kvikmyndina..."
Næstum því þreytulega neitar Leni Rie-
fenstahl þeim ásökunum, sem henni hafa
um langt skeið verið bomar á brýn, að kvik-
mynd hennar „ Triumph“ sé hreinræktuð
áróðursmynd og að hún hafí algjörlega lát-
ið stjómast af áhrifamætti helztu valda-
manna þjóðemissinnaðra sósfalista á
upphafsárum Þriðja ríkisins. Það sé af og
frá, segir hún.
Það verður samt alltaf erfítt að líta á
„Trimuph des Willens“ sem einhveija blátt
áfram frásögn í formi venjulegrar heimildar-
kvikmyndar, tekna án nokkurs ástríðuhita
eða sérstakrar pólitískrar afstöðu höfundar.
Upphafsatriði myndarinnar, svo dæmi sé
tekið, sýnir flugvél Hitlers svffa f gegnum
þykk, hvít ský á leiðinni til flokksþingsins
í Niimberg: Þessu atriði er ætlað að lýsa
Fiihrer sem eins konar engli eða bjarg-
vætti, sem kemur svffandi af himnum ofan,
Þýzkalandi til bjargar.
Enda þótt hún bendi á það með réttu,
að hún hafi aldrei gerzt meðlimur NSDAP
— flokks þýzkra þjóðemissinnaðra sósíalista
— og hafi heldur ekki verið neitt ýkja hrif-
ift af hugmyndafræpði nasista, þá játar hún
samt, að hún hafí látið heillast af persónu-
leika Adolfs Hitlers. Ástæðan, segir hún í
æviminningum sínum, var ef til vill sú, að
„ég var alla tíð á hnotskógi eftir því óvenju-
íega, sífellt að leita uppi undur og leyndar-
dóma lífsins."
Hjá Núbum í Súdan
Sams konar leit kemur greinilega í ljós
f heimildarkvikmynd hennar um ólympíu-
leikana í Berlfn 1936 „01ympia“, og einnig
síðar á ámnum 1962—’77 í frábæmm ljós-
myndum, sem hún tók af fólki af Núba-
ættbálkinum suður í Súdan. Sú myndafrá-
sögn birtist í bók hennar „Das Volk von
Kau“ („Ká-þjóðin“), er út kom 1975. Fljótt
á litið virðast þessi tvö listaverk, heimildar-
myndin „ Olympia“, og myndafrásögnin um
Núba-ættbálkinn, eiga fátt sameiginlegt,
og ennþá erfíðara að sjá í þessum verkum
nokkur tengsl við hina umdeildu „ Triump-
h“-mynd hennar. En gagnrýnendur og
jafnvel sumir af aðdáendum listakonunnar
Leni Riefenstahl þykjast hafa greint í öllum
þessum myndverkum djúpstæða, eðlislæga
lotningu fyrir hinu máttuga og fyrir valdinu
yfír hinum veikbyggðari og vanáttugri.
Sjálfri fínnst henni þetta vera fáránleg
gagnrýni og heldur því fram, að það hafi
eingöngu verið fegurðin og hið stórbrotna,
sem hún hafí viljað festa á fílmu í verkum
sínum. „Afríka tók mér með opnum örm-
um,“ skrifar hún. „Hún hefur opnað mér
sýn til framandi vídda og frelsis — um alla
framtíð."
Þær hlýju og einlægu móttökur sem Leni
Riefenstahl hlaut hjá Núba-ættbálkinum í
Súdan í öll þau mörgu skipti, sem hún dvald-
ist hjá þeim á áranum 1962 og fram til
Undir náðaraól Hitlers: Leni Riefensthal að kvikmynda fyrir Foringjann á
striðsárunum.
Leni Riefensthal með endurminninga-
bók sína, sem nýlega er komin út.
1977, hafa vafalaust snortið hana djúpt.
Hún eignaðist þar marga, trygga vini og
hefur sannarlega endurgoldið þá vináttu
með frábærlega listrænni myndafrásögn um
kynni sín af þessari litlu og lítt þekktu þjóð.
LISTRÆNIR HÆFILEIKAR
Ýtrasta Vandvirkni
Það má marka áræði og lífsþrótt Leni
Riefenstahls á þvi, að hún tók að æfa sig í
að kafa á gmnnsævi sjötíu og tveggja ára
að aldri, og skömmu eftir að hún hafði lok-
ið við myndafrásögnina um Núba-fólkið, hóf
hún að kvikmynda neðansjávar jurta- og
dýralíf við kóralrif á jafn fjarlægum slóðum
og við Maledive-eyjaklásann f Indlandshafí
og á ýmsum stöðum í Rauðahafí. Kvikmynd-
ir hennar af þessum slóðum hafa líka vakið
óskipta athygli sökum ótvíræðs listræns
handbragðs og mikillar vandvirkni við alla
gerð myndanna. Það er þessi nostursamlega
vandvirkni við hvert smáatriði, sem mjög
hefur einkennt list hennar allt frá upphafí.
Hún minnist sjálf eins og með dálftilli eftir-
sjá á viðleitni sína til fullkomunar við gerð
myndarinnar „01ympia“ frá árinu 1936, en
þá vann hún ásamt aðstoðarfólki sínu í 18
mánuði samfleytt við að fullgera kvikmynd-
ina úr 1,3 milljón fetum af áteknum fílmum:
„Það kann að vera, að það skipti mig minna
máli en aðra kvikmyndagerðarmenn, hve
mikinn tíma taki að gera eina kvikmynd,“
segir hún. „Aðalatriðið er, að ná fram betri
áhrifum."
Leni Riefenstahl hefur lfka unnið að
samningu endurminninga sinna af þessari
sömu einbeitingu og vandvirkni. Hún segist
hafa verið fímm ár að skrifa bókina, og að
vinnuhandritið með innskotum og athuga-
semdum hafi alls orðið 10.000 síður. í
bókinni fer hún nokkmm orðum um ýmis
gmndvallaratriði í vinnubrögðum sínum við
töku kvikmynda — minnist meðal annara á
nosturaamlegt val á réttri birtu til þess að
ná fram sératæðri fegurð myndefnisins, en
það verður oft á tíðum afar tímafrekt og
mikið þolinmæðisverk; þá ræðir hún einnig
beitingu kvikmyndavélarinnar neðanfrá til
þess að sýna viðfangsefnið í tignarlegri
stöðu eða menn frá sjónarhomi, er gefur
þeim hetjulegt yfírbragð.
ÍGóðuYfirlæti
Á sínum efri ámm býr Leni Riefenstahl
í fallegu en látlausu einbýlishúsi í Munehen;
hún er mjög svo ungleg og þróttmikil að
sjá, þótt hún sé orðin 85 ára, framkoma
hennar er fáguð og tiginmannleg. Hún hef-
ur tamið sér áberandi varkámi í umgengni
sinni við ókunnuga og þykir yfírleitt lítt
mannblendin. Um-margra ára skeið hefur
hún búið með lífsfömnaut sínum, Horat
Kettner, en hann var áður bifvélavirki og
er ættaður frá Tékkóslóvakíu. Enda þótt
Horat sé rösklega 40 ámm yngri en Leni,
hefur sambýð þeirra reynzt haldgóð og áfall-
alftil. Þau lifa kyrrlátu lffí og berast ekki
á, en á síðari ámm hafa þau ferðast saman
víða um heim og unnið af kappi við kvik-
myndatökur, og þá einkum neðansjávar í
suðlægum höfum. Heima í Miinchen fer
mikill tími í að fullgera þessar myndir, og
eftirspumin er líka stöðug, þegar um nýjar
heimildarmyndir frá hendi Leni Riefenstahls
er að ræða. Þær em sýndar bæði í þýzku-
mælandi löndum og mjög vfða erlendis.
Henni hefur þannig á efri áram tekizt
að skapa sér á ný mikinn orðstír í kvik-
myndagerð, og má segja að hún hafí þar
með sem listamaður náð að hrista af sér
það ámæli, sem hún lá lengi undir vegna
snjallrar kvikmyndagerðar sinnar á tímum
Þriðja ríkisins.