Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.1986, Blaðsíða 2

Austan um Heiði
Innan fárra daga minnast íslendingar
stofnunar lýðveldis. Land og þjóð
skrýðast hátíðabúnaði. Margt er
haft til mannfagnaðar og uppbyggingar
í sveit og við sjó, þegar dagurinn eini
rennur úr djúpi albjartrar sumamætur.
Stundum er spurt, hvers virði þess
konar hátíðabrigði séu. Svörin eru sund-
urleit. Þó ber eitt svar af öðrum: Með
því að rifja upp þau tíðindi, er urðu hinn
17. júní 1944, staðreyna menn hann að
nýju í huga sér þennan úrslitaatburð
íslands sögu á síðari öldum.
„Segðu mér, hveijir dagdraumar þínir
eru, og ég skal segja þér, hver þú ert,“
var eitt sinn mælt. Sá sem fyllir hugskot
sitt helgi, hefur eignazt hlutdeild í hinu
heilaga, hversu svo sem honum að öðru
leyti kar.n að vera farið. Það „samfélag
heilagra" sem um getur í trúaijátningu
kirkjunnar, er ekki félagsskapur helgra
manna, heldur samneyti hversdagslegs
fólks um heilög efni, hugmyndir og hluti.
Líkan veg er farið gleði manna á þjóð-
hátíðardegi. Við það tækifæri fögnum
við ekki eigin ágæti, látum hitt enda
kyrrt liggja, sem miður fer — en njótum
sameiginlega þeirrar helgu arfleifðar er
fram var reidd við fæðingu lýðveldisins.
Sú arfleifð er mönnum innri næring og
heilsubrunnur á þessum heiðursdegi
alþjóðar.
Atferli
Hátíðahöid á degi lýðveldisins heíjast
að jafnaði á tærum tóni og djúpum. Síðar
verður hljómkviðan blendnari, og er þó
iðulega ekkert við strengjasláttinn að
athuga. Eigi að síður vakna spumingar
um tilhögun þessa dagamunar. Lengi
mágottbæta.
Tvívegis hef ég verið svo lánsamur
að virða fyrir mér atferli Norðmanna,
er þeir halda þjóðhátíðardag í höfuðborg
sinni. Ekki verður þeim stórræðum lýst
hér í einstökum eftium, enda eru þau
mörgum kunn. Frændur okkar kveða og
eigin rómi. Það væri á allan hátt út í
hött að reyna að apa eftir þeim.
Eigj að síður rifja ég upp eitt minnis-
EFTIR
SÉRA HEIMI
STEINSSON
stætt atvik frá síðari dvöl minni þar
eystra:
Um nónbil á nefndum degi hófst í
Þjóðleikhúsinu í Osló samfelld dagskrá
úr verkum skáldmæringsins Bjömstjeme
Bjömson. Húsið var þétteetið og gestir
allir með gleðibragði. Úrvals leikarar,
lesarar og söngflokkar luku upp hvom
tveggja í senn, innviðunum úr æviverki
skáldsins og hugþekkum grundvallar-
þáttum þjóðlífs og menningar. Að lyktum
var fánaiitunum brugðið upp á baksvið-
inu öllu. Glæsimenni gekk fram og flutti
Ijóð það, er orðið hefur þjóðsöngur
Norðmanna. Erindin öll hljómuðu fram
um salinn. Því næst risu menn úr sætum
og allir sungú þennan söng. Með þessum
hætti sleit samkomunni.
Ég þóttist nokkm nær en áður um
þá þjóð, er byggir hinn þrönga norðurveg
austan íslands ála. Umfram allt hafði ég
þó lifað fágæta unaðsstund einfaldrar
upphafningar.
Ætíð síðan hef ég séð fyrir mér hlið-
stæða viðburði í íslenzkum leikhúsum á
þjóðhátíðardegi, samtímis sjálfsögðum
útihátíðahöldum. Matthías Jochumsson
leitar á hugann af því tilefni, en eftir
hann ótal snillingar aðrir. Ljóst er, að
ekki fengi þjóðin öll rúmazt í þeim salar-
kynnum, er til ráðstöfunar væm hveiju
sinni. En líklegt er að á meðalævi næði
hver og einn að njóta góðs af eftir
geðþótta. Aðeins ein slík stund varpar
löngum ljóma á' veginn fram. Jafnvel
meðvitundin um að eiga þess ama kost
væri nokkurs verð.
Fæðingarstaður
lýðveldis
Fáar bækur em svo áleitnar á þjóð-
hátíðardegi sem „Lýðveldishátíðin
1944“, er samin var af Þjóðhátíðamefnd
að tilhlutan Alþingis og nkisstjómar og
gefin út ári eftir lýðveldisstofnunina. Bók
þessi hefst með „Ágripi af sögu fullveld-
ismálanna á íslandi 1918—1944“ eftir
Gísla Sveinsson, þáverandi forseta sam-
einaðs Alþingis. Þar er stór saga sögð
í stuttu máli. Alkunnugt er þó að enn
var hann miklu lengri aðdragandi þess
viðburðar, er úrslitum réði. Leikurinn
barst um land allt og víðar. Dijúgur hluti
hans var háður í Kaupmannahöfn á lið-
inni öld. Þar sátu synir vorsins góða og
slógu þann eld, er heim var borinn um
síðir.
Þegar að því kom að heíj'a kyndilinn
á loft og tendra logann í viðurvist al-
þjóðar, virðist það hins vegar lítt hafa
vafizt fyrir mönnum, hvar sú athöfn
skyldi fram fara. Um það efni segist
Guðlaugi Rósinkranz, síðar Þjóðleik-
hússtjóra, á þessa leið í tilvitnuðu riti:
„Frá þeirri stundu, að Þjóðhátíðar-
nefnd tók að ræða hátíðahöld þann 17.
júní, leit hún á það sem sjálfsagðan hlut
og raunar ófrávíkjanlegt atriði, að þing-
fundur sá, er hið íslenzka lýðveldi yrði
formlega stofnað og hin nýja stjómar-
skrá lýðveldisins íslands gengi í gildi,
færi fram á Þingvöllum. Þetta atriði
þótti svo sjálfsagt, að það er ekki einu
sinni bókað í gjörðabók hátíðamefndar".
Um orsök þessa einróma álits þarf
vissulega ekki mörgum blöðum að fletta.
Einu má gilda um tildrög og afleiðingar
þeirra atburða er hæst ber í sögu íslend-
inga. Ævinlega urðu Þingvellir við
Öxará þau straumamót, þar sem öll vötn
komu saman og örlög réðust endanlega.
„Gjáin kennd við almenning" var sam-
fundarstaður þjóðarheildar, alþýðu. Að
Lögbergi flutti Þorgeir það nýmæli, að
„allir menn skyldu vera skírðir á íslandi
og trúa á einn Guð,“ eins og segir í
Kristni sögu. Það ljós Krists, sem þá var
brugðið upp, hafði vissulega farið um
ýmsa íslenzka vegu, áður en það brann
að Lögbergi. En þar var ljósið hafið á
loft fyrir allra augum, og síðan hefur
það borizt frá berginu helga inn í hveija
kirkju og hvert kot frá yztu nesjum til
efstu dala.
Sjálfgert var að kveikja eld hins unga
lýðveldis á þessum stað, „í þessari dýr-
legu hamrakirkju.sem þjóðin sjálf hefur
yígt og valið“, og þar sem „reis sól kristni
íslands og kirkju", svo að vitnað sé til
orða, er féllu af vörum herra Sigurgeirs
Sigurðssonar biskups að Lögbergi á
stofndegi lýðveldisins. Öll sitjum við að
sama borði, íslendingar. Minningamar
frá 1944 eru margvíslegar. Hver um sig
leit neistaflug nýrrar aldar af eigin hóli.
En allir horfðu í sama logann. Hann
lýsir enn úr augum landsmanna, þegar
leiðir þeirra liggja um fæðingarstað lýð-
veldisins og í hvem tíma annan, þá er
menn íhuga þau dæmi er urðu þennan
einstæða dag fyrir meira en fjómm
tugum ára.
Hlutverk okkar, sem nú lifum, er að
glæða eldinn helga með atferli okkar
öllu og ráðum góðum, hefja kyndilinn
og fá hann þeim í hendur, sem ætlað
er að verma sig við logann, þegar við
hvílum í moldu þessa elskaða lands.
Samskipti
Unglingsstúlka frá fram-
andi landi sem hefur
dvalið hérlendis sem
skiptinemi í eitt ár og
talar orðið prýðilega ís-
lensku, segist vera mjög
ánægð með dvölina hér,
að einu undanskildu; það sé nánast útilokað
að kynnast fólki vel, þegar frá er talið
heimilisfólkið sem hún hefur verið hjá. Hún
segir að aðrir skiptinemar sem hún hefur
rætt við hér á landi séu á sömu skoðun.
Fólk sýni þeim velvild og kurteisi, en virðist
ekki hafa áhuga á að kynnast þeim. Hún
segist til dæmis stundum hafa hitt fólk á
skemmtistöðum eða í boðum sem hún hafi
átt góðar stundir með, en þegar hún hitti
það næst, geri það ekki meira en að kinka
kolli. Varanleg kynni eða vinátta standi
bersýnilega ekki til boða.
Ef þetta er rétt er það verðugt umhugsun-
arefni með tilliti til þeirra hugmynda sem
við höfum um okkur sjálf og þjóðargestrisn-
ina. Hinsvegar er ekki ólíklegt að margir
kannist við reynslu af þessu tagi þótt þeir
séu ekki útlendingar.
Þótt við séum í eðli okkar félagslynd og
getum öll tekið undir að maður sé manns
gaman er það mjög mismunandi hvað við
viljum leggja af mörkum og þiggja í mann-
legum samskiptum. Fyrir mörgum árum var
ég að ræða við jafnöldru mína um konu sem
við þekktum báðar og sagði um hana að
mér þætti mest varið í hvað hún væri hrein-
skilin og sjálfri sér samkvæm. Viðmælandi
minn sagði að það væri svo sem ágætt en
hún fyrir sitt leyti kysi miklu frekar að
hafa fólk þægilegt en hreinskilið. Þetta svar
var nánast opinberun fyrir mig á þeim tíma,
því í barnaskap mínum hafði það aldrei
flögrað að mér að einhver kysi þægilegheit
fram yfir að vita hvar hann hefði þá sem
hann umgengist. Síðan hef égelst og vitkast
og hef fyrir löngu áttað mig á þvi að þessi
kona á mjög marga skoðanabræður þótt
þeir séu ekki endilega margorðir um þetta
sjónarmið, eða jafnvel átti sig ekki á að
þeir hafi það.
Þeim sem sælga hin ýmsu mannamót í
einhveijum mæli, verður fljótlega ljóst hvað
lítið er um raunveruleg samtöl miíli manna
sem þar hittast. Það sem kannski lítur út
fyrir að vera samtal er ekki annað en það
að fólk talar til skiptis og iðkar kurteisis-
leiki. Einlægur áhugi á viðmælandanum eða
því sem hann er að segja, er engan veginn
eins algengur og maður skyldi ætla þegar
vinir og kunningjar hittást. Við það er heldur
ekkert að athuga. Þetta eru samskiptahætt-
ir sem fólk velur sjálft og það unir sér vel
í leiknum og metur hann mikils. Þetta er
líka ágætis leikur og hann gerir ekki kröfur
til að fólk gefi mikið af sjálfu sér.
Margir kjósa að halda raunverulegum
tilfinningatengslum innan fjölskyldunnar og
þykir djúp og alvarleg vináttusambönd utan
hennar óþægilega krefjandi og jafnvel óvið-
eigandi. Þess í stað koma þeir sér upp
notalegum, ljúfum og yfirborðskenndum
samskiptatengslum og góðum kunningja-
og vinahópi sem myndar traust félagskerfi.
Þar ríkja samskiptareglur sem allir skilja
og eru sáttir við og það kemur illa við
menn þegar einhveijir bijóta sig út úr þessu
hegðunarmynstri. Þá myndast ósýnilegur
radíus í kringum viðkomandi og allir gæta
þess að halda sig utan við þennan radíus,
til þess að ekki endurvarpist á þá sú van-
þóknun sem viðkomandi hefur áunnið sér
með því að vera öðruvísi eða btjóta leikregl-
umar.
Það er við slíkar aðstæður sem kemur
upp á yfirborðið sá reginmunur sem er á
kunningsskap og vináttu. Vinir manns geta
farið hveija þá leið sem þeim hentar, hversu
lítið sem manni er sú leið að skapi, án þess
að það hafi áhrif á vináttuna sjálfa. Það
segir ekki að maður í nafni vináttunnar
gerist sporgöngumaður eða samheiji, en
vináttan er óbreytt ef hún á annað borð
stendur undir nafni. Kunningsskapur aftur
2