Lesbók Morgunblaðsins - 07.06.1986, Blaðsíða 13

j Til þess að varpa skýrara Ijósi á starfsemi
I heilans er nauðsynlegt að hafa fullkomnari
rafeindanemum á að skipa, en fyrir þremur
árum tókst Henry N. Wagner, sérfræðingi
í kjamalækningum við John Hopkins-stofn-
unina, og samstarfsmönnum hans, að búa
til nema sem hægt er að tengja þeim svæð-
um heilans þar sem dópamín er að finna
og nota síðan PETT til að skrásetja hvemig
niðurröðun dópamínsins er háttað.
William Potter sem er lyíjafræðingur við
Geðheilbrigðisstofnun Bandaríkjanna telur
að neminn muni afla mikilsverðra upplýs-
inga um hlutverk dópamíns þegar tilfínn-
ingatruflanir em annars vegar. Hins vegar
álítur hann að vísindamenn ættu fremur að
beina athygli sinni að innbyrðis tengslum
boðefnanna en að leita uppi mismun á magni
einstakra boðefna, s.s. dópamíns, þar sem
breytingar á einu boðefni hafi áhrif á starf-
semi annarra.
Reglubundnar
Dægursveiflur
Tilfinningatruflanir er einnig unnt að
tengja því er frávik verða á hinum innri
dægursveiflum. AUan sólarhringinn eiga sér
stað reglubundnar breytingar í líkamanum.
Sem dæmi má nefna líkamshitann sem nær
hámarki snemma á kvöldin og lágmarki
snemma á morgnana. Upp úr miðnætti er
hormónið kortisól á lágstigi, en stigið fer
hækkandi á ný um fjögur-leytið á morgnana.
Hormónið melatónín fer hins vegar hækk-
andi á nóttunni en fer að lækka um það
bil sem dagur rís. Eftir því sem á daginn
líður sljóvgast það minni er tekur til nýlið-
inna atburða en um leið skýrist minnið þegar
um áður liðna eða löngu liðna atburði er
að ræða. Við skipulagningu hringferlis af
þessu tagi kemur erfðafræðin til skjalanna.
Ferlið stjómast af heiladyngjubotninum sem
er kirtill við miðheilann og fær örvun frá
honum. (Sumir telja að margvíslegar ákom-
ur sem orsakast af tilfínningatruflunum eigi
upptök sín í miðheilanum). Kirtillinn hefur
stjóm á þeim vökva sem flest hormón gefa
frá sér. í honum era framur sem saman
virka líkt og gangráður. Þær taka við boðum
frá umheiminum og nota til þess örfínan
taugavef sem festur er við sjónhimnuna en
hún breytir ljósi í taugaboð.
Tilraunir með heilbrigða sjálfboðaliða
hafa leitt í lós að dægursveiflur mannsins
taka í raun og vera næstum því 25 klukku-
stundir fái þær að hafa sinn gang án skila-
boða sem fram koma með breytingum á lík-
amshita. Þessar tilraunir hafa líka sýnt að
það era a.m.k. tvö taktbundin ferli sem
stjóma atferli mannsins. Annað hefur áhrif
á svefn og vöku en hitt á líkamshitann.
Hvora um sig stjómar kerfi sem líkja má
við gangráð. Undir venjulegum kringum-
stæðum era þessi kerfí samvirk en þegar
einstaklingurinn glatar tímaskyni sínu geta
þau orðið óháð hvora öðra. Einhver starf-
semi sem tekur til gangráðakerfanna og
taugatengsla milli auga og heila hlýtur að
eiga sér stað, þegar á þetta er litið, til að
samstilling kerfanna geti átt sér stað og
síðan aðlögunin að þeim sólarhring sem
telur 24 stundir. Tilraunir Thomas Wehr,
Frederick Goodwin o.fl. við Geðheilbrigðis-
stofnunina sem hófust 1978 benda til þess
að starfsemi þessi sé afbrigðileg í fólki með
þunglyndis- eða oflætiseinkenni. Dægur-
sveiflur þeirra víkja langt frá hinu eðliiega
24-stunda ferli og jafnvel þegar skilaboða-
kerfið sem stjómast af líkamshitanum starf-
ar rétt gerist það óháð gangráðakerfunum.
ÓEÐLILEG LÍFFRÆÐILEG
VlÐBRÖGÐ VlÐ Á LAGI
Það kemur eflaust að því að vísindamenn
geta útskýrt samhengi dægursveiflna og
boðefna þegar þunglyndi og geðhvarfasýki
era annars vegar. Slík úttekt gæti haft í
för með sér tímamót í sögu geðlækninga
og skila þeim áleiðis að því markmiði að
skýra í heild efnafræðilegar orsakir þessara
geðtraflana. Goodwin og Potter telja báðir
að lykilatriði í lausn ráðgátunnar hljóti að
vera f því fólgið að óeðlileg líffræðileg við-
brögð við álagi eigi sér stað. í fyrsta lagi
er vitað um tímabundnar breytingar á
dægursveiflum þegar álag verður mikið.
Tímabundið svefnleysi er ein staðfestingin
á því. í öðra lagi verður álag oft til þess
að stytta þann tíma sem líður milli þunglynd-
iskasta um leið og það fjölgar geðhvarfa-
sveiflum í sjúkleika sem er tvískauta. Líf-
efnafræðilegar niðurstöður rannsókna á
dýram styðja mjög þá kenningu að beint
samband sé milli álags og tilfínningatrafl-
ana. Potter getur sér þess til að erfðagallar
dragi úr mótstöðuafli kerfísins með því að
breyta starfsemi lífefna sem eiga þátt í að
framleiða framuhimnur og sjá um viðhald
þeirra þannig að þær geti gegnt hlutverki
sínu almennilega. Sífellt álag á æviskeiði
einstaklings gerir það loks að verkum að
kerfið lætur undan og kemur af stað tilfinn-
ingatraflunum. Elliot Gershon stjómar hópi
sérfræðinga við Geðheilbrigðisstofnun
Bandaríkjanna sem hefur það verkefni að
leita uppi einskonar vörður, eða leiðarvísa,
þ.e. lífefnafræðilega eðlisþætti, en talið er
að návist þeirra eða fjarvera kunni að bera
vott um það hvort einstaklingur er haldinn
geðsýki eða ekki, og einnig hvort hann beri
með sér það sem nefnt er kon, og veldur
því að sjúkdómur gerir vart við sig. Slíkur
leiðarvísir gæti gert mönnum fært um að
þekkja úr einstaklinga sem sérstaklega er
hætt við geðsjúkdómum. Til þess að slíkir
leiðarvísar geti komið að raunveralegu
gagni verður að vera tiltölulega auðvelt að
bera kennsl á þá og þeir þurfa að vera til
staðar í einstaklingnum á öllum æviskeiðum
en einkum þó þegar hann er ekki sjúkur.
Leiðarvísirinn ætti einnig að samsvara ein-
stökum traflunum.
í sjónmáli er einn álitlegur leiðarvísir af
þessu tagi. Þegar sameind úr boðefni fer
yfír taugamót frá einum taugungi til annars
gengur hún í samband við ákveðna formgerð
á yfirborði áfangastaðarins sem kallast
boðnemi. Gershon og félagar hans hafa
komizt að þeirri niðurstöðu að boðnemi
boðefnisins asetýlkólíns sé viðkvæmari í
fólki sem hefur átt við tilfinningatraflanir
að stríða en í fólki sem hefur ekki átt við
slíkt að búa.
svo sem heilahol þyrftu ekki að vera sjúk-
dómseinkenni heldur aukaverkanir sjúk-
dómsins sem jafnvel gæti stafað af langvar-
andi lyfjameðferð. Hins vegar kom í ljós í
niðurstöðum rannsókna sem Weinberger
lauk við 1983 að stækkuð heilahol eru til
staðar þegar fyrstu einkenni geðklofasýki
koma í ljós. Enn hefur ekki verið upplýst
hv'að það er sem veldur því að vefur rýrnar
í heila aðeins eins hóps geðklofasjúklinga.
Enda þótt enginn erfðavísir sem felur í
sér geðklofasýki hafi fundizt, gefa fjöl-
skyldurannsóknir til kynna að geðklofasýki
kunni að ganga í ættir, en sjúkdómurinn
kann jafnframt að hluta til að eiga sér
orsakir sem er að finna í umhverfinu.
Sannanir eru um það að cytómegaló-
veiran, eða önnur herpes-veira, eigi sinn þátt
í því að orsaka suma geðklofasjúkdóma.
Þessa tilgátu er þó ekki unnt að staðfesta
á meðan yeiran sjálf finnst ekki í heila
geðklofasjúklings sem hefur verið krafinn.
Fyrir örfáum áram hefði verið nánast óhugs-
andi að reyna að bera kennsl á slíka veira
í heilanum. Nú er sú tækni sem gerir
mögulega endurröðun á DNA hins vegar
komin á það stig að unnt er að beita henni
við framleiðslu á efnafræðilegum nemum
til að rannsaka erfðaefni í veirum. Ef veira
flnnst vaknar sú spuming næst hvort geð-
klofasýki orsakist af endurteknum sýking-
um sem leiðir af sér afturför í tengslum við
sjúkdóminn eða hvort um sé að ræða afleið-
Vísindamenn telja að með
orðinu skizofreníu sé lýst
keðju af veilum. Hjá sumum
lýsir sjúkdómurinn sér í aðal-
atriðum þannig, að jákvæð
einkenni eru yfirgnæfandi, en
úr slíkum einkennum má stór-
iega draga með geðlyfjum.
Neikvæð einkenni eru yfir-
gæfandi hjá öðrum, en við
þeim eru engin lyf.
GEÐKLOFASÝKI — KEÐJA Af
Veilum
Miklu minna er vitað um geðklofasýki
en um þær tilfinningatraflanir sem hér hafa
verið ræddar. Geðlæknar líta svo á að
geðklofasýki (skizofrenía) sé skilvitlegur
sjúkdómur, þ.e. sjúkleiki sem hefur áhrif á
skilning, dómgreind, minni og rökhugsun
fremur en geðsmunina. Þetta er margslung-
inn sjúkdómur sem hefur í för með sér röð
Jákvæðra" eða virkra einkenna (ranghug-
myndir, ofskynjanir o.fl.) en einnig röð
„neikvæðra" einkenna (ráðvillu, stefnuleysi,
skort á tilfinningum í garð annarra og fé-
lagslega einangran). E. Fuller Torrey sem
stundar geðlækningar og rannsóknir í
Washington D.C. telur að oftast komi geð-
klofasýki fram í fólki þegar það er á aldrin-
um 15—25 ára. Án læknismeðferðar fer
sjúklingi ört hrakandi. Gamla þjóðsagan um
að fólk sem haldið er þessum sjúkleika hafi
klofínn persónuleika á ekki við rök að styðj-
ast.
Vísindamenn telja að með orðinu skizofre-
níu sé lýst keðju af veilum. Hjá sumum lýsir
sjúkdómurinn sér í aðalatriðum þannig að
jákvæð einkenni era yflrgnæfandi en úr slík-
um einkennum má stórlega draga með
geðlyfjum. Neikvæð einkenni era yflrgnæf-
andi hjá öðram, en við þeim era engin lyf.
Þótt slíkar skilgreiningar hafí komið fram
eftir að fylgzt hefur verið með hegðun sjúkl-
inga er síðan komið í lós að þær endurspegl-
ast í efnafræði heilans. Taugageðlæknirinn
Daniel Weinberger og samstarfsmenn hans
hafa nýlega kortlagt samsetningu heila
geðklofasjúklinga með annarri nýrri tækni-
aðferð sem kallast CT, eða tölvusneiðmynd-
un (computer tomography). PETT hefur það
hlutverk að skrásetja lífefnafræðiieg við-
brögð en CT tekur myndir af vefjum. Gagn-
stætt röntgen era myndir úr CT þrívídd.
Weinberger komst að raun um það að hol-
rúm í heilanum sem nefnd era heilahol hafa
stækkað í sjúklingum með ómeðfærilega
geðklofasýki en era eðlileg í þeim sem unnt
er að hjálpa eða era haldnir annars konar
geðveilu. Þegar heilaholin eru óeðlilega stór
er heilinn farinn að rýrna. í fyrstu virtist
ingar einnar sýkingar sem komi þó ekki
fram fyrr en löngu síðar. Sé um endurteknar
sýkingar að ræða má ætla að efni sem
væntanlega munu vinna á veiranum geti
komið að gagni í meðferð geðklofasýki,
jafnvel þannig að unnt verði að lækna sjúk-
dóminn í sumum tilfellum.
Nákvæmar Skilgreiningar
Vantar
Það hefur háð mjög líffræðirannsóknum
á sviði geðlækninga að nákvæmar skilgrein-
ingar vantar þegar um er að ræða þung-
lyndi, geðhvarfasýki og geðklofasýki. Tvær
fyrstu útgáfur helzta uppsláttarrits geð-
lækna — Diagnostic and Statistical Manual
of Mental Disorders, sem Ameríska geð-
læknasambandið gaf út 1952 og 1968 —
hafa aðeins að geyma ógreinilegar lýsingar
á algengustu þáttum geðsjúkdóma og
komast margar þeirra fyrir í einni máls-
grein. Geðlæknir sem leitaði fanga í þessum
útgáfum gæti t.d. hafa sjúkdómsgreint
sjúkling sem haldinn var stöðugum sársauka
sem mjög þunglyndan. í ofanálag var tak-
markaðar leiðbeiningar að fínna í DSM um
það hvemig ætti að gera greinarmun á sjúk-
legu þunglyndi og réttri og sléttri vansæld.
Frá sjónarmiði sjúklings hefur röng eða
ófullkomin sjúkdómsgreining það að segja
að ekki er að vænta árangurs í meðferð og
jafnvel er við því að búast að honum hraki.
Frá sjónarmiði vísindamanns valda brigðular
forsendur sjúkdómsgreiningar því að erfítt
eða ómögulegt verður að túlka þær upplýs-
ingar sem úr er að moða. Einhver mikilvæg-
asta grandvallarregla í vísindum er endur-
tekning tilrauna, en hvemig eiga vísinda-
menn að endurtaka tilraunir án þess að
geta treyst því að um sama kvilla sé að
ræða í öllum þeim tilfellum sem rannsóknin
tekur til? Og hvemig eiga þeir að fara að
því að mynda kenningar og prófa þær þegar
skilgreining á viðfangsefninu er afar óljós?
Líffræðilegri geðlæknisfræði miðaði
nokkuð á veg þegar þriðja útgáfa DSM kom
út árið 1980. Þar er að fínna afmarkaðar
forsendur (grundvallaðar á aukinni þekk-
ingu geðlækna, studdar niðurstöðum endur-
tekinna tilraunagreininga fjölmennra hópa
sjúklinga sem hafa verið rækilega endur-
skoðaðar af sjúkrahúslæknum).Aherzla er
lögð á nauðsyn þess að ákveðnar forsendur
séu fyrir hendi áður en kveðinn er upp úr-
skurður um að tiltekinn sjúkdómur sé fyrir
hendi. Að sögn Roberts L. Spitzers geðlækn-
is sem hafði umsjón með þriðju útgáfu DSM
er vísindamönnum þar í fyrsta skipti gefínn
kostur á því að geta verið sæmilega vissir
um að þeir séu að fást við nægilega skil-
greindan hóp veikra sjúklinga, eins og hann
orðar það.
Stuðst Við Upplýsingar
Úr R annsóknarstofum
Þrátt fyrir þessar endurbætur í DSM er
eftir sem áður hætt við því að viðsjárverð
atriði í geðsjúkdómagreiningu verði alvar-
legar hindranir í rannsóknum á tengslum
líffræði og meiriháttar geðsjúkdóma. Á öll-
um öðram sviðum læknisfraeði er stuðzt við
upplýsingar úr rannsóknarstofum til að
staðfesta eða mótmæla úrskurði læknis. Til
dæmis mundi það vekja gransemdir læknis
um sykursýki ef sjúklingur kvartaði um
svengd, stöðugan þorsta og þróttleysi, en
slíka sjúkdómsgreiningu mundi hann vilja
fá staðfesta með því að senda sjúklinginn
í rannsókn í blóðsykurþoli. Þótt engin próf
séu til sem viðbót við þær upplýsingar, sem
geðlæknir aflar með viðtölum við sjúkling,
eru slíkir möguleikar til athugunar. Eitt slíkt
próf var kynnt í Chicago árið 1983. Það
er fólgið í mælingum á styrkleika þvags í
efnasamsetningunni phenyl-asetat. Efnið
verður til við upplausn 2-phenyl-ethylamíns
sem er að finna í heilanum, en í ljós hefur
komið að stig þess er mjög lágt í þunglyndis-
sjúklingum.
Onnur hindran sem stendur í vegi fyrir
líffræðirannsóknum á sviði geðlækninga er
sú að áhugi á þeim hefur verið takmarkað-
ur. Til skamms tíma sinntu taugasérfræð-
ingar (Iæknar með traflanir á taugakerfínu
sem sérgrein) þeim í mjög litliim mæli. Vís-
indamenn sem fremur einbeita sér að rann-
sóknum á taugakerfinu en þvf að veita
læknishjálp, hafa heldur ekki veitt geðsjúk-
dómum mikla athygli.
Að undanförnu hafa framfarir þó orðið
örari í líffræðirannsóknum á sviði geðlækn-
inga. Um leið og geðlæknar fá fræðslu um
þátt líffræðinnar verður þeim ljóst hversu
mörgum spumingum er ósvarað. Auk þess
er vísindamönnum í öðram greinum —
taugafræði, veirafræði, næringarfræði
o.s.frv. — að verða ljóst að þekkingar þeirra,
hugmynda og þjálfímar, er þörf innan líf-
fræðilegrar geðsjúkdómafræði.
ÓÆSKILEGAR
Aukaverkanir
Helzta markmið rannsókna á þessu sviði
er árangursíkari meðferð og jafnvel lækning
þegar um geðklofasýki og tilfínningatrafl-
anir er að ræða. Því fer fjarri að lyflameð-
ferð sé nægilega fullkomin. Geðlyf koma
að miklu gagni þegar um það er að ræða
að draga úr jákvæðum einkennum geðklofa-
sýki og koma í veg fyrir að þau endurtaki
sig, en hafa ekkert að segja í sambandi við
neikvæðu einkennin. Auk þess hafa þessi
lyf óæskilegar aukaverkanir. Alvarlegasta
aukaverkunin er „tardíf dyskínesía" sem
einkum lýsir sér með stirðleika og ósam-
ræmdum og ósjálfráðum hreyfíngum en slík
einkenni koma yfirleitt í ljós eftir nokurrá
ára lyfjameðfeið. Um þau lyf sem hafa
áhrif á tilfínningatraflanir er það að segja
að lítíum hefur ekki í öllum tilfellum hemil
á þunglyndisköstum og lyf sem ætluð era
við þungljmdi og létta lundina geta komið
af stað sturlun í geðhvarfasjúklingum.
Samuel J. Keith sem veitir forstöðu geð-
‘ klofarannsóknarstofnuninni við Geðheil-
brigðisstofnun Bandaríkjanna telur vanda-
málið fyrst og fremst fólgið í ónákvæmni
lyfjanna. „Þau lyf sem er verið að nota eru
of víðtæk. Þau virka af þvf að þau breyta
margvíslegri og mismunandi efnastarfsemi
í heilanum. Ein afleiðingin er sú að skaps-
munir eða atferli verður eðlilegra, en aðrar
afleiðingar era aukaverkanir sem stafa af
því að lyfin hafa áhrif á fleira en ætlazt
er til,“ segir Keith.
Framfarir í sameindalíffræði og mynd-
greiningu hafa veitt vfsindamönnum aðgang
að heilanum sem áður var enginn kostur á.
Þekking þeirra á grandvallaratriðum eykst
óðfluga. Margir vísindamenn álíta að upp-
lýsingar sem nauðsynlegar era til að setja
saman lyf er einungis hafa áhrif á sjúkdóma
en láti heilann afskiptalausan að öðra leyti
séu á næsta leiti. Þegar til lengri tíma er
litið má gera sér vonir um að þegar í ljós
kemur hvemig tengslum sameinda og þeirri
hugarstarfsemi sem stjórnar atferli manna
er háttað, fáist úr þvf skorið hveijar séu
orsakir geðsjúkdóma.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 7. JÚNl 1986 13