Lesbók Morgunblaðsins - 07.06.1986, Blaðsíða 12

.14, j; ;.Á«I A,. —ivl liT
því skyni að létta sjúklingi sambúðina við
sjúkdóm sinn.
Öll lyf verka þannig að þau orsaka ein-
hveijar lífefnafræðilegar breytingar en
notkun lyfja gegn geðsjúkdómum hefur
komið til sögunnar á undan skilningi á því
í hveiju slíkar breytingar eru fólgnar og
hveijar þeirra ráða úrslitum. Vísindamenn
hafa fyrst og fremst öðlazt vitneskju um
lífefnafræðilegar ástæður geðsjúkdóma um
leið og þeir hafa sleitulaust unnið að rann-
sóknum á áhrifum lyQanna á heilann. Til-
raunir á þessu sviði hafa alið af sér kenning-
ar sem orðið hafa forsendur nýrra rann-
sókna og enn fleiri kenninga.
Þeir geðsjúkdómar sem mest vitneskja
er um eru þunglyndi og geðhvarfasýki sem
geðlæknar skilgreina sem „tilfinningatrufl-
anir“, þar sem helztu einkennin eru langvar-
andi og djúpstæðar truflanir á geðsmunum.
Þeir sem einungis þjást af þunglyndi („ein-
skauta veilu“) festast í órökrænum og þrál-
átum dapurleika en hjá geðhvarfasjúkling-
um („tvískauta veila“) skiptist á þunglyndi
og oflæti. Oflæti án þunglyndis er afar
sjaldgæft fyrirbæri.
Eitt svið rannsókna á tilflnningatruflun-
um beinist að því hlutverki sem ákveðin
eftii er nefnd eru boðefni gegna í stjómun
geðsmuna. Boðefnin eru litlar sameindir sem
gera taugunum tjáskipti möguleg. Taugung-
ar, eða taugafrumur, snertast ekki heldur
eru þeir aðskildir með holrúmum er kallast
taugamót. Til þess að efnafræðileg taugaboð
geti borizt frá einum taugungi til annars
verða þau að komast yfír taugamótin en
þar er það sem boðefnin gegna hlutverki
sínu sem einskonar farartæki.
Amín-boðefniOg
Tilfinningatruflanir
Vitað er um ríflega tuttugu boðefni en
af þeim tilheyra þijú flokki efna sem kallast
einu nafni amín. Það eru nóradrenalín,
serótónín og dópamín en talið er að til þeirra
megi rekja orsakir tilfinningatruflana.
Kenningin um þátt amína í þunglyndi og
oflæti gerir ráð fyrir því að skortur á þessum
boðefnum hafí í för með sér þunglyndi en
of mikið af þeim hafí í för með sér oflæti.
Fyrstu sannanir sem studdu þessa kenn-
ingu komu fram eftir 1960 en þá komu í
ljós efnafræðileg áhrif þessara lyfrja á heila
í tilraunadýrum sem annars vegar höfðu
fengið efni sem framkölluðu þunglyndi í
monnum og hins vegar efni sem dró úr
þunglyndiseinkennum. Það kom á daginn
að efni sem ollu þunglyndi lækkuðu amín-
stigið í heilanum á meðan þau efni sem
drógu úr þunglyndiseinkennum urðu til þess
að hækka það.
Síðan hafa slíkar tilraunir verið endur-
teknar með þeim hætti að taugafrumur
hafa verið ræktaðar í grunnum glerskálum
þar sem auðveldara er að fylgjast með því
sem fram vindur. Niðurstöður hafa orðið á
sömu lund.
Eina lyfíð sem virkar ekki í samræmi við
þessa reglu er lítíum. Með hvaða hætti það
virkar er ráðgáta enn sem komið er en það
sem þó er vitað styður amín-kenninguna
um leið og það er til marks um annmarka
hennar. Tilraunir á dýrum hafa leitt það í
ljós að lítíum setur boðefnunum skorður.
Samkvæmt kenningunni ætti lítíum að slá
á oflætiseinkenni og það gerir þetta efni
reyndar, en í samræmi við hana ætti lítíum
líka að auka á þunglyndiseinkenni. Reyndin
er þó sú að efnið leiðréttir einnig þann þátt
í því tvískauta ferli sem á sér stað.
KvikmyndAf
lífefnastarfseminni
Árum saman var helzta hindrunin í vegi
fyrir því að rannsaka mætti boðefni til hlítar
sú einfalda staðreynd að eina leiðin til að
komast að því sem á sér stað í heila lifandi
manns var að kryfja heila dýra eða manna
sem voru ekki lengur í lifenda tölu. Nú er
komin til sögunnar tölvutækni sem gerir
það mögulegt að bregða upp mynd af heilan-
um. Þessi aðferð sem í daglegu tali nefnist
PETT („[Kisitron-emission transverse tomo-
graphy") gerir gæfumuninn. Liður í PETT
er notkun sameinda sem merktar eru með
geislavirkri aðferð í því skyni að fylgjast
með lífefnafræðilegum breytingum um leið
og þær eiga sér stað í heilanum. Með rönt-
gengeislum framkallast síðan negatíf mynd
af samsetningunni hið innra en PETT lætur
síðan í té kvikmynd af lífefnastarfseminni
sem fram fer.
Ein fyrsta tilraunin sem gerð var eftir
að PETT kom til sögunnar var mæling á
efnaskiptum blóðsykurs í heilanum. í ljós
kom að verulegur munur er á slíkum efna-
skiptum í þeim sem haldnir eru þunglyndi
og geðhvarfasýki og heilbrigðu fólki. Ekki
er þó vitað hvaða merkingu þessi mismunur
hefur eða hvers vegna hann er fyrir hendi.
Líffræði
og geðsýki
Sú hugmynd er ekki ný
af nálinni að öðlast megi
skilning á alvarlegu
þunglyndi, geðhvarfa-
sýki og geðklofa með
aðstoð líffræðinnar og
margir virtir geðlæknar,
þar á meðal Sigmund
Freud, hafa látið í ljósi
það álit, að sumir geð-
sjúkdómar kunni að eiga
sér líffræðilegar rætur
EFTIR JOSEPH ALPER
ndanfarinn áratug hafa rannsóknir í sam-
eindalíffræði og nýjar læknisfræðilegar að-
ferðir við að skoða mannslíkamann haft það
í för með sér að mannsheilinn hefur orðið
vísindamönnum mun aðgengilegri en áður
var. í þessari grein, sem upphaflega birtist
í tímaritinu The Atlantic, gerir Joseph Alper,
sem að staðaldri skrifar um vísindi, grein
fyrir þeim framförum sem orðið hafa að
undanfcirnu og gera vísindamönnum kleift
að athuga í samhengi efnafræði heilans og
alvarlegar geðtruflanir. Á þessu sviði hefur
náðst árangur sem vekur vonir um að unnt
verði að fínna orsakir geðhvarfasýki, þar
sem sjúklingur þjáist af oflæti og þunglyndi
á víxl, geðklofa og þunglyndi, svo dæmi séu
nefnd.
Sú hugmynd er ekki ný af nálinni að
öðlast megi skilning á aivarlegu þunglyndi,
geðhvarfasýki og geðklofa með aðstoð líf-
fræðinnar. Sigmund Freud, Emil Kraepelin
og nokkrir aðrir virtir geðlæknar í Evrópu,
sem áttu bágt með að sætta sig við vanmátt
sinn á sviði geðlækninga, voru í hópi þeirra
sem fyrstir létu í ljós það álit að sumir
geðsjúkdómar kynnu að eiga sér líffræðileg-
ar rætur. Það er þó ekki fyrr en á síðasta
áratug sem vísindamenn hafa séð hilla undir
þá óeðlilegu efnastarfsemi sem kemur fram
sem geðsýki.
Lyfjameðferðin Dregur
Drýgst
Reyndar kom líffræðileg geðlæknisfræði
— þ.e.a.s. rannsóknir á tengslum hegðunar
og heilastarfsemi — ekki fram á sjónarsviðið
fyrr en eftir 1950. Þá höfðu verið fundin
upp lyf sem megnuðu að draga úr ýmsum
einkennum sem fylgdu geðsjúkdómum og
enn þann dag í dag er lyfjameðferð helzta
aðferð í geðlækningum. Sálgreining þar sem
sjúklingur og geðlæknir taka hundruð
klukkustunda árum saman í það að reyna
að leysa sálarflækjur sjúklingsins er ekki
aðferð sem skiptir verulegu máli í meðferð
alvarlegra geðsjúkdóma, heldur er henni
fyrst og fremst beitt ásamt lyfjum og í
Þeir geðsjúkdómar sem mest vitneskja er um eru þunglyndi og
geðhvarfasýki, sem geðlæknar skilgreina sem „tilfinningatrufl-
anir“ þar sem helztu einkennin eru langvarandi og djúpstæðar
truflanir á geðsmunum. Þeir sem einungis þjást af þunglyndi
(einskauta veilu) festast í órökrænum og þrálátum dapurleika,
en hjá geðhvarfasjúklingum (tviskauta veila) skiptist á þunglyndi
og oflæti. Oflæti án þunglyndis er afar sjaldgæft fyrirbæri.
12