Lesbók Morgunblaðsins - 07.06.1986, Blaðsíða 10

Fyrir þig
munu augu
sólar gráta
fegins tárum
Sólarljóðin eftir Elytis komu út á þeim tíma þegar
þyngst horfði, á myrkum tíma þegar Grikkland
var hertekið af Þjóðverjum og Itölum. Elytis
var spurður hvemig í ósköpunum hann gæti ort
svona björt ljóð á svona myrkum tímum. Þá
svarar hann að það sé ekki sögulegir við-
burðir aidarinnar sem hann fjalli um í ljóðum
sínum heldur þær tilfmningar sem þurfi að
næra til að mæta þessum viðburðum, stand-
ast þá, rísa yfir þær raunir.
Þannig sprettur vonin af sorgum og
þunglyndi.
Við innrás ítala 1940 var Elytis í fremstu
víglínu, og var liðsforingi. Sú reynsla hans
átti eftir að breyta róttækt skáldskap hans,
þó allnokkru síðar kæmi fram. Grikkland
féll á skömmum tíma 1942 þegar Þjóðverjar
réðust inn í landið gegnum Júgóslavíu með
ógrynni Iiðs, þungum vopnastyrk og miklum
flugflota sem sáldraði vígasveitum til jarðar
í fallhlífum svo ekkert fékk staðizt þrátt
fyrir hetjulega vöm hinnar litlu stoltu þjóð-
ar. Ahrifin voru svo ægileg að um sinn
þótti Elytis sem hann gæti ekki ort framar.
Það var ekki fyrr en hann hafði gefið út
sólarljóð sín að hann gat horfíð aftur í
helheima stríðsreynslu og farið að yrkja sig
frá þeim áhrifum ógnar og skelfingar og
dauða. Þá yrkir hann hetju- og harmljóð
Um gríska
skáldið Elytis
Síðari hluti
EFTIRTHOR
VILHJÁLMSSON
Elytis
liðsforingjans sem týndist í Albaníuherferð-
inni. Þetta er mikil ljóðasvíta með óskaplegri
myndauðgi, sem fyrr með súrrealísku
bragði, og lýsir dauða hins unga manns sem
liggur nár hinn hvíti sveinn hins hvíta skýs
á herkápu sinni með kúlu milli augabrýnna;
lítill beiskan brunn, fingurfar örlaga; hinn
bjarti sveinn sem fyrr lék í lundi, og klóraði
sól á hnakksæti tveggja laufgaðra greina
fyrrum, með hrufluð hnén og snoðaðan koll;
fætur með krosslögðum akkerum, furuörm-
um og fisktungu; litli bróðir skýsins frá
dögum hamingjusælu fegurðarinnar forð-
um, í sólgullnum lundum eða á vindstrokinni
strönd; sem allýsti sól.
Hetjusöngurinn táknar annað skeiðið í
skáldskap Elytis. Mér finnst það jaðra við
óhæfu að hugsa um skáldskap í óhugnaði
stríðsins, segir hann.
Og minnir á ummæli Brechts: Hver getur
ort um tré á þessum myrku tímum? Og
Hölderlin segir: Wozu Dichter in dúrftiger
Zeit.
Gegn Ógn Stríðsins
En Elytis sannfærist þó um að aldrei sé
brýnna að beita mætti ljóðsins, að efla
sannan skáldskap en þá, tefla honum gegn
ógn stríðsins og skelfíngu með náfnyknum
og eyðingunni. Og beita í þágu sinnar þjóðar
hinu goðhelgaða vopni sínu.
Hann tekur upp þjóðlegan hefðbundinn
bragarhátt með 15 atkvæða línum, og víkur
frá frjálslegu myndstreymi súrrealismans;
ölvaðri rás úr djúpunum vitundar með hinum
frjálsa lífsglaða hætti, og fer að lýsa nýjum
veruleika, nýju sviði sem sól gisti forðum;
en nú nístir vetur merg, og svartar aldir
bera beinagrind hunds móti skelfilegri
þögninni.
Unglingurinn sem fyrrum dansaði í Eyja-
hafssólinni úthellti blóði sínu svo sólin
mætti skína eftir, hann glímdi við dauða á
þreskipalli marmarans, þessu foma sviði
helgiathafna á hátíðum vínuppskeru sem
síðar varð að miklu útileikhúsi; marmara-
gólfið sjálft óumbreytt þó um aldir. Með
hinum breytta bragarhætti og ljósu formi
beinir skáldið auðlesið máli sínu til þjóðar
sinnar allrar, og gerir hinn unga fallna liðs-
foringja að tákni fyrir fóm þjóðar sinnar
um aldir alda; og lætur hann rísa upp frá
dauðum í furðubirtu sem forklárar allt með
blæ og í bjarma af grískri páskahátíð, og
ákallarfrelsið.
Grikkir vísa veginn úrmyrkri:
FRELSI
fyrir þig munu augu sólar gráta fegins
tárum.
(Axion Esti)
Og Elytis lætur liðsforingjann rísa „alein-
an í bragandi birtu“ svo ölvaðan af ljósinu
að hjarta hans skín og ljómar gegnum
mynd hans. 0g hann segir í bréfi til þýðanda
síns á ensku Kimon Friar og vitnar í glæst-
an forföður sinn: Ég er feginn að segja að
hvað sem líður tízku sem ríkir þá kæri ég
mig ekki um þá guði sem éru tignaðir í
myrkri.
Næsta áratug endurskoðar Elytis afstöðu
sína, finnur að hánn nær ekki lengra en
þegar hafði náðst, ekki lengra í sömu áttina;
og kveður með söknuði heim æskudrauma.
Næstu tíu árin birtist fátt skáldskapar eftir
hann þó vitað sé að hann hafi ort mikið af
Ijóðum á því skeiði, þá mun hann hafa
fargað því öilu. Hann skrifaði þó um marg-
vísleg efni, og hafði sig í frammi á ýmsum
sviðum, fjallaði mikið um myndlist, og
gagnrýndi bókmenntir; og blandaði geði við
ýmsa meðal fremstu skáldbræðra sinna á
meginlandi Evrópu, einkum hinna frönsku;
og skrifaði merkar greinar um hugstæða
og stefnumótandi myndlistarmenn sem
umbyltu öldinni hver með sínum hætti eins
og gjörðu Picasso og Matisse, ellegar um
einfara eins og Giacometti. Hann gegndi
margvíslegu forystuhlutverki í skipulagn-
ingu menningarlífsins bæði á alþjóðavett-
vangi á útivistarárum, flakkandi með ból-
stað þó í París; og svo heimkominn eftir
1952. Það er ekki fyrr en 1959 sem næst
kemur ljóðabók eftir hann: Axion Esti sem
þýðir Lofaður veri, og síðan aftur 1961: Sex
iðrunarljóð himinsins og eitt til; það eru
hvorttveggja Ijóð frá skeiðinu 1953 til 1958,
og kveður nú mjög við annan tón.
Blær Harmsins
í iðrunarljóðunum er harmsins blær yfir
öllu. En skáldið tekst fullhuga á við ógnina
sem fyrr og öflin eyðingar, mætir ótrauður
váboðum, meðan hrægammar steypa sér
niður úr þrútnu lofti að slíta nái hinna
hugprúðu hetja sem voru markaðar hel; þó
lifir hetjan áfram, í eilífum tíma; og velur
hlutunum aftur hin réttu nöfn, af nýju.
Og gyðjan Arete sem er tákn Grikklands,
móðurmoldar ýmist eða Maríu meyjar, eða
bæði í senn, tákn þess sem er gott: mjósleg-
in stúlka sem gerir kraftaverk kemur hér
mjögviðsögu.
Nú er himinn dimmur og mengaður sem
áður var síblár og heiður, hið illa ógnar
hinu góða; allt mannkjm berst um víða
veröld, í alheimi við eilífðarfjendur; stein-
guðir hafa sprottið fram með þrumum og
eldingum. Heimurinn hefur rotnað, fúlnað,
sökum fáfræði og voðaverk verið framin,
hin verstu ódæði. Samvizkubit heijar á
skáldið þegar hér kemur sögu; iðrun; sektar-
kennd vakir, angrar. Þó er skáldinu fjarri
að bugast. Heldur reynir það af megni að
leggja Ijóssins öflum lið í harmleiknum
mikla, þar sem beijast ljós og myrkur ákaft
um lífið, og heiminn. í Ijóði frá þessum tíma
segin
Og þegar manninum hrakar, þegar hver
slítur annars iður,
og frá kynslóð til kynslóðar illskan ryðst
framogbrýzt
fram íofsa
mitt í aleyðandi úrani.
Svo segir í Ijóði sem nefnist Nói hinn. Og
heldur svona áfram:
Og þá munu hvítar sellur einsemdar
minnar, sem hvirflast
ofar ryði heims í rústum, hefjast til að
réttlæta
minn ofursmáa skerf af aðgát.
Og, þegar þær hafa aftur safnazt, þá
munu þær opna fjarlæga
sjóndeildarhringa, svo eitt af öðrum
mættu beizkleg orð
marra á vörum vatnsins,
miðlandi gömlum skilgreiningum mínum
á örvæntingu.
I fyrsta iðrunarljóðinu í þessum bálki
segin
„Fjarri forpestun borgarinnar dreymdi
migégværi hjá
henni í ósnortnu landi þar sem tárið
hefurenga merkingu, og
þar sem eina birtan kemur af eyðandi
báli sem svelgir ísig
alltsemégá.
Öxl við öxl, bárum við saman byrði þess
sem myndi verða,
eiðsvarin til alkyrrðar þagmælsku og
samveldis stjamanna.
Rétt eins ogéghinn ólæsi skildi ekki að
einmitt nákvæmlega þar, í algerðri
kyrrð, væri að heyrðust hin
hræðilegustu hljóð harksins.
Og það líka hvemig á þeirri stundu þegar
einsemdin varð
óbærileg i hjarta mannsins, sundraðist
hún ogsáði stjömum.
Smíð Sem Gnæfir Hátt
Mest bók Elytis er þó sú sem hér fer
næst á undan; ljóðbálkurinn mikii Axion
Esti. Þessi mikla smíð sem gnæfir svo hátt
í okkar tíð, og spannar flest sem Elytis
hefur ort fyrr. Þar nær hann þó enn mun
lengra. Og hin ljóðin sem nú voru nefnd í
þessu Iðrunarsöngvarnir væru æfingar
undir þann mikla sinfón. Þama summar
Elytis upp alla sína reynslu, ailan fyrri skáld-
skap sinn, með svo margslungnum háttum
og fjölbreyttu og dýru formi að hlýtur að
standa sérstakt í samtíðarskáldskap heims-
ins. Það er mál dómbærra manna sem kunna
grísku að mál hans sé þar svo marghljóm-
andi og fijósamlegt og ríkt að vart verði
fundið annað sambærilegt á síðari tímum.
Elytis setti sér hindranir og margháttaðar
þrautir í forminu að leysa, til að skapa
spennu með því að auka sér vanda, svo
mætti neista af og elda undir hugmynda-
fluginu, dýpka hugsun eftir því sem skáldið
gerði sér leikinn erfiðari, og hefur tekizt
svo undravel að leysa hvern vanda sem
hann valdi sér að því hefur verið líkt við
Mozartsinfóníu, frá síðari árum tónskálds-
ins, að formi og inntaki, svo flókin smíð og
margslungin og þétt í sér, en þó svo leikandi
létt líka.
Skáldið hefur farið langan veg. Og skáld-
skapur hans hefur breytzt æðimikið frá
upphafi, og haldið þó ýmsum megineinkenn-
um sínum, meginþáttum persónuleikans frá
fyrstu Ijóðunum sem urðu kunn.
Þótt hann hafí haldið alþýðumálinu sem
sínu hljóðfæri Demótíka hefur hann háð sér
föng úr grísku máli allra tíma, og komið
sér upp hljóðfæri sem hæfír ríklunduðu
geði hans; hann hefur vaxið í hveijum
áfanga að tækni efnisgripum og inntaki,
hugviti og vizku, og hefur á hvetjum kafla