Lesbók Morgunblaðsins - 02.07.1983, Blaðsíða 14

Með andstæðum
forteiknum
Hamsun - Laxness
frh. af bls. 5.
samfélagi á mörkum sjávar og
sveita norður undir heimskauts-
baug; Halldór úr Mosfellssveit
og Hamsun úr Hamarey á Norð-
urmæri. Báðir horfðu upp á
heimaland sitt taka stakka-
skiptum, sjá fábrotna landbún-
aðar- og sjávarhætti víkja fyrir
stórtækari framleiðsluaðferðum
kapítalismans. í bókum sínum,
einkum i Tvennir tímar og Seg-
elfoss by, tregar Hamsun forsjá
landsfeðra, hinna síðustu léns-
herra, stóreignamanna af gamla
skólanum, sem hvort tveggja
hugsuðu um hag sinn og undir-
sáta sinna. í stað þeirra sér
hann rísa upp stétt óprúttinna
og plebeiískra peningamanna,
sem studdir af bankavaldi og
stórfyrirtækjum hugsa um það
fyrst og fremst að mata eigin
króka. Og í skjóli þeirra
blómstrar útvötnuð borgamenn-
ing og fólkið nærist á dósamat
meðan fiskurinn verður elli-
dauður úti í fjörðum. Svipaða
drætti má sjá í ýmsum sögu-
persónum Halldórs Laxness,
einkum í þeim bókum sem ger-
ast við sjávarsíðuna. Þannig er
Jóhann Bogesen í Sölku Yölku á
vissan hátt staðarhaldari upp á
gamla móðinn, sem og vænti ég
etatsráðið sem svo oft er vísað
til í Heimsljósi. Angantýr Boge-
sen, Steinþór Steinsson og Pétur
þríhross í öllu sínu afkáralega
veldi eru aftur á móti menn hins
nýja tíma, atorkusamir og ófyr-
irleitnir. Þó er það alltaf fjarri
Halldóri að setja gyllta fortíð til
höfuðs lítilfjörlegri nútíð, eins
og Hamsun gerir oft á tíðum.
Það er kannski eilítið kald-
hæðnislegt að Salka Valka, sag-
an af sjávarplássinu Óseyri við
Axlarfjörð, minni fyrst og
fremst á Konurnar við Vatns-
póstinn, bókina sem Halldór
hafði ráðist svo hatrammlega á
tíu árum fyrr. Það er ekki ein-
göngu sögusviðið, sjávarþorp í
mótun, sem er svipað, heldur
líka persónur og leikendur og
ýmis tímanna tákn.
Konurnar við vatnspóstinn
lýsir litlu norsku sjávarþorpi.
Yfirstétt þorpsins mynda út-
gerðarmaður og kaupmaður,
mæddur og kaldlyndur læknir,
póstmeistari með hugann við
sálnaflakk o.s.frv. Til lágstétt-
arinnar teljast sjómennirnir,
járnsmiðurinn, trésmiðurinn og
aðrir slíkir. Valdamesti maður-
inn í þorpinu er útgerðarmaður-
inn „Johnsen paa Brygga", mað-
ur gamals tíma sem stýrir sínu
fólki eins og réttlátur og voldug-
ur faðir. En váleg tákn hnignun-
ar og úrkynjunar eru skammt
undan: „Nei, hinn gamli góði
andi ríkti ekki lengur á jörðinni.
Allt var að verða sama flatn-
eskjan, mörkin voru þurrkuð út,
menn byrjaðir að þrengja sér
inn á hann, vildu gerast jafn-
ingjar hans.“ Eins kvartar Jó-
hann Bogesen: „Þessi nýi upp-
reistar og stífsinnisandi á öllum
sviðum, — þessi aflægisháttur í
þjóðfélaginu."
Sonur Johnsens gamla er
Scheldrup, kaupsýslumaður af
14
því lakara taginu sem áður var
minnst á. Þeir Angantýr Boge-
sen eru menn af svipuðu sauða-
húsi — atorkusamir og ófyrir-
leitnir og hafa báðir drukkið í
sig nýjar hugmyndir í útlönd-
um. Eins minnir Ágústa Boge-
sen á Fíu, dóttur Johnsens. Þær
eru báðar viðkvæm blóm, fikta
við listir og listamenn og nýjar
tískur úr útlöndum.
Holdgervingar hug-
mynda og hagsmuna
En samanburðurinn nær
heldur ekki mikið lengra. Sögu-
hetjur Hamsuns eru „geldingar
og skækja", eins og Halldór
komst að orði í Morgunblaðs-
greininni 1921, þau eru utan-
garðsfólk og olnbogabörn, án
þess þó að Hamsun dragi
nokkru sinni stærri ályktanir af
stétt þeirra og stöðu. Slíkt vakir
hins vegar fyrir sósíalistanum
sem Halldór Laxness var á þeim
tíma er hann skrifaði Sölku
Völku. Hann er að lýsa grund-
vallarátökum og -breytingum í
þjóðfélaginu, þar sem flestar
sögupersónurnar, auk þess að
vera í ágætasta falli mannlegar,
eru holdgervingar vissra hug-
mynda og hagsmuna. Konurnar
við vatnspóstinn skortir þannig
að mestu leyti skýra „hug-
myndafræði", aðra en heims-
slita- og hnignunartrú milli-
stríðsáranna, á meðan Salka
Valka er þrungin merkingu í
flestum greinum, jafnt sálfræði-
lega og pólitískt. Það er fyrst og
fremst sögusviðið sem er áþekkt
með þessum tveimur bókum,
sjávarþorp á norðurhjara, og því
vart við öðru að búast en að
sögupersónum svipi oft nokkuð
saman.
í Gerska ævintýrinu frá 1938
víkur Halldór orðum að Ham-
sun og nú í nokkuð öðrum tón en
í ritdómnum harðskeytta um
Konurnar við vatnspóstinn. Til
umræðu eru skapgerðar- og per-
sónueinkenni í rússneskum og
íslenskum bókum og segir meðal
annars:
„Ofvöxtur persónanna á sína
paradís í hálfsiðuðum löndum
... I löndum þar sem siðmenn-
ingin er mjög útbreidd og til-
tölulega jafn-útbreidd, ósjaldan
á kostnað sjálfrar menningar-
innar, verða menn hver öðrum
líkir, og ofvaxin persónuein-
kenni sjaldgæf svo að almenn-
ingur lítur ósjálfrátt á slíkar
manngerðir sem kleppsmat og
stendur stuggur af þeim. Sið-
menning hefur ekki rúm fyrir
hina ópkendu, ofstækisfullu
áherslu sem einstaklíngur siðlít-
ils þjóðfélags leggur í persónu
sína, orð og gerðir."
Halldór heldur áfram og segir
að bókmenntir Norðurlanda
„utan íslands (og Finnlands)"
séu „snauðar að manngerðum að
undanskildum Hamsún".
Það er ekki að undra að Ham-
sun hafi verið ofarlega í huga
Halldórs á þessum tíma, og því
síður stórkostlegar manngerðir.
Tæpum þremur árum áður hafði
hann lokið við að skrifa sagna-
bálkinn um Bjart í Sumarhús-
um og vonlitla sjálfstæðisbar-
áttu hans, Sjálfstætt fólk. Bók
sem að vissu leyti er eins konar
„and-bók“ gegn Gróðri jarðar,
frægustu skáldsögu Hamsuns.
„Han er en Markbo
í Sind ...
Mörgum árum áður hafði
Halldór reyndar skrifað aðra
sögu, jafnvel fleiri en pina, undir
megnum áhrifum frá Gróðri
jarðar. Hann var þá innan við
tvítugt og sveitasæla og frjáls-
mannlegt líf í skauti náttúrunn-
ar honum mjög ofarlega í huga.
Eins og oft áður er Hamsun einn
nærtækasti áhrifavaldurinn,
einkum Rousseauismi og jarð-
yrkjuheimspeki Gróðurs jarðar,
bókar sem Halldór í margívitn-
aðri Morgunblaðsgrein upp-
nefndi bókina um „de velsignede
Poteter ... “ en árið 1919 lét
Halldór sig ekki muna um að
velja einni smásögu sinni, Den
tusindaarige Islænding, þessi
einkunnarorð úr Gróðri jarðar,
sem út vár komin tveimur árum
fyrr:
„Han er en Markbo í Sind og
Skind og Jordbruker utan
Naade. En Gjenopstanden fra
fortiden som peker Fremtiden
ut, en Mand fra det förste Jord-
bruk, ni Hundrede Aar gammel
og igjen Dagens Mand.“
í smásögunni segir Halldór
frá Helga, karlmannlegum,
þöglum og hugprúðum bónda-
dreng, sem vissulega er „Markbo
i Sind og Skind“ og „íslending-
urinn, sonur ísa og elds, skilget-
ið náttúrunnar barn, enda að
náttúrufari hinn sami og hans
eigið land“. Kannski má heim-
færa þessa mannlýsingu upp á
Bjart í Sumarhúsum, en þá er
aðeins brot sögunnar sagt, því
Bjartur er líka þrjóskur, skeyt-
ingarlaus, maður svo staðfastur
að stappar nærri sturlun, og
haldinn þeirri óraunsæju
sjálfstæðishugsjón sem flestu
grandar öðru en sauðkindinni.
„Ómissandi á
jörðinni“
Sjálfstætt fólk og Gróður
jarðar fjalla báðar um land-
nema, nýyrkja. ísak, söguhetja
Hamsuns, brýtur sér land upp
undir heiðum, jú, vissulega er
hann sjálfstæðismaður eins og
Bjartur — „alveg eins og lurkur
í sköpulagi, trjádrumbur. Hann
gengur í heimagerðum fötum,
ullin er af hans eigin kindum,
stígvélin af hans eigin kálfum
og kúm. Hann gengur berhöfð-
aður í guðrækni meðan hann sá-
ir, efst í hvirflinum er hann
sköllóttur, en hefur annars gríð-
arlegt hár, þetta er eins og hjól
af hári og skeggi um hausinn á
honum. Þetta er ísak, mark-
greifinn."
Vissulega steðja ýmis vanda-
mál að ísaki og hans fólki. Nýi
tíminn raskar lífi þeirra með
iðnaði og koparvinnslu, en það
líður hjá og á eftir eru menn
ekki verr staddir, þarna er hinn
eilífi búandkarl í ríki sínu, and-
stæða allrar fordildar borgalífs-
ins, og í lok bókar er hann
ávarpaður með svofelldum orð-
um:
„ ... þið eruð ómissandi á
jörðinni, það eru ekki allir sem
eru það, en þið eruð það: ómiss-
andi á jörðinni. Þið viðhaldið líf-
inu. Frá kynslóð til kynslóðar
eruð þið til, í einskærri frjósemi,
og þegar þið deyið tekur hinn
nýi gróður við. Það er þetta sem
átt er við með eilífu lífi. Hvað
fáið þið í staðinn? Tilveru í
réttlæti og krafti, tilveru í ein-
lægri og réttri afstöðu til alls.“
Trúin á sauðkindina
Landnám Bjarts er af öðrum
toga og allt frá upphafi lítt væn-
legur málstaður. Bjartur trúir á
sauðkindina og þykist hafa allt
til alls handa sér og ómegð sinni
ef hann aðeins er sinn eigin
herra og jarðar sinnar. Hann er
reiðubúinn til að fórna öllu
þessum mikla guði sjálfstæðis-
ins, sjálfum sér, fjölskyldu
sinni, ástvinum. Allt hans bú-
hokur og stríð við ofurefli
manna og náttúru fæðir ekki
annað af sér en þjáningu og
kvöl, en samt skal áfram haldið
„ ... einyrkinn kemst ekki úr
kreppunni um allar aldir, hann
heldur áfram að vera til í hörm-
úng, eins leingi og maðurinn er
ekki mannsins skjól, heldur
versti óvinur mannsins. Líf ein-
yrkjans, líf hins sjálfstæða
manns, er í eðli sínu flótti undan
öðrum mönnum sem ætla að
drepa hann. Úr einum nætur-
stað í annan verri. Ein konúngs-
fjölskylda flytur búferlum, fjór-
ir ættliðir af þeim þrjátíu sem
hafa borið uppi líf og dauða í
þessu landi í þúsund ár — fyrir
hvern? Að minsta kosti ekki
fyrir sig né sína. Þau voru líkust
flóttamönnum í herjuðu landi
þar sem geisað hafa lángvinn
stríð, griðlausir útilegumenn —
í landi hverra? Að minsta kosti
ekki sínu landi. Það er til í út-
lendum bókum ein heilög saga
af manni sem varð fullkominn
af því að sá í akur óvinar síns
eina nótt. Sagan af Bjarti í
Sumarhúsum er saga mannsins,
sem sáði í akur óvinar síns alt
sitt líf, dag og nótt. Slík er saga
sjálfstæðasta mannsins í land-
inu. Heiðin; meiri heiði." (524)
Sveitasæla ísaks og
baslið á Bjarti
Það er líkast því að þetta brot
úr niðurlagi Sjálfstæðs fólks sé
skrifað sem andsvar við áður til-
greindum kafla úr Gróðri jarð-
ar. Hin dæmalausa sveitasæla
ísaks á fátt skylt við nöturlegan
veruleika íslenska heiðabónd-
ans. Veröld ísaks er alla tíð nán-
ast óháð þjóðlífinu í kring, hans
eini herra er náttúran, stundum
gjöful, stundum hörð — stór-
bændur, kaupmenn og síðast
kaupfélagamenn sitja hins veg-
ar á svikráðum við sjálfstæðis-
hugsjón Bjarts í Sumarhúsum.
Allar kúvendingar efnahags-
málanna ráða óafturkallanlega
lífi smábóndans — „verðlagning
landbúnaðarafurða, uppgangur-
inn í fyrri heimsstyrjöldinni,
bánkalánin sem voru svo örlát-
lega veitt eða beinlínis troðið
upp á menn, verðfallið og hrunið
— allt eru þetta staðreyndir,
sem hafa hin dýpstu áhrif jafn-
vel á hinu afskekkta heiðarbýli
Sumarhúsum," svo vitnað sé í
Pétur Hallberg (Hús Skáldsins
1.222). í lok bókar knýja svo nýj-
ar stefnur frá útlöndum dyra,
Bjartur lendir í félagsskap verk-
fallsmanna í þorpinu og heyrir
þar sagt frá byltingunni rússn-
esku og smábændunum í austur-
vegi sem tekið hafi höndum
saman við verkalýðinn í borgun-
um til að skapa „nýtt þjóðfélag,
þar sem enginn getur grætt á
annarra manna vinnu". En það
er erfitt að kenna gömlum hundi
að sitja og slíkt tal berst Bjarti
of seint til eyrna til að fá hann
til að hvika frá sínu kotbónda-
hlutskipti.
Þannig er þjóðfélagsskoðun
þessara tveggja sveitalífssagna
gjörólík — í krafti róttækra
sósíalískra viðhorfa kveður
Halldór harðan dóm yfir allri
sveitarómantík, hún sé í raun
ekki annað en tæki hinna efn-
aðri stétta til að falsa ljótan
veruleikann og sætta kotbændur
við aum kjör sín. Hjáróma
málpípa sveitamærðarinnar,
talsmaður svipaðra viðhorfa og
liggja til grundvallar Gróðri
jarðar, er Rauðsmýrarfrúin sem
„aðhyltist stórskáld heimsins"
— ekki síst Hamsun, mætti
ætla.
Spurt sömu spurninga
Gróður jarðar var mikil kjör-
bók þýskra á árum þriðja ríkis-
ins og gefin út þar í risaupplög-
um, enda fjallar bókin um harð-
gerðan norrænan stofn, óspillt
líf í skauti náttúru — þau efni
sem voru kjarninn í „Blut-und-
-Boden“-hugmyndafræði nas-
ismans. Hvort þarna er ástæða
til að sakast við Knut Hamsun?
Vissulega var hann afturhalds-
maður, íhald á gömlum merg,
maður sem alltaf átti erfitt með
að henda reiður á stjórnmálum
eftir fyrra stríðið, eins og vikið
var að í upphafi. Honum var
ætíð betur lagið að fjalla um
heimsstríð einstaklingsins og
hin smávægilegu vandamál
hans heldur en vandamál þjóð-
félaga og meginlanda. Af sjón-
arhóli nútímans er Gróður jarð-
ar að mörgu leyti barnaleg bók,
en jafnframt tortryggileg í ljósi
þess sem á daga hennar hefur
drifið — margir íslenskir sam-
tímamenn Halldórs Laxness
hrifust af Gróðri jarðar, rithöf-
undar skrifuðu og stjórnmála-
menn töluðu í anda hennar; því
er ekki að furða að Halldór hafi
fundið sig knúinn til að and-
mæla.
Setjum punkt, en aðgætum
fyrst hvað Halldór Laxness hef-
ur sjálfur sagt um skyldleika
Sjálfstæðs fólks og Gróðurs
jarðar. Vitnað er í formála að
annarri útgáfu Sjálfstæðs fólks:
„Því hefur verið haldið fram
að Sjálfstætt fólk væri að
nokkru leyti stælt eftir Ham-
sun, Markens gröde. Það er að
því leyti rétt sem hér er spurt
sömu spurninga og í Markens
gröde, — þó svarið sé að vísu
þveröfugt við svar Hamsuns. Ég
er ekki að segja að allar þjóðfé-
lagsniðurstöður — eða aðrar — í
Sjálfstæðu fólki séu réttar, en
sinn þátt í samníngu bókarinnar
átti sú vissa mín að þjóðfélags-
legar niðurstöður Hamsuns í
Markens gröde væru yfirleitt
rángar. Þessar tvær bækur eiga
það sameiginlegt, einsog reynd-
ar þúsund bækur aðrar, að þær
fjalla um bændamál; en þær eru
bersýnilega með andstæðum
forteiknum."