Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1982, Blaðsíða 12

Upphaf kvikmyndaiðnaðar í Bandaríkjunum 3. hluti
Eftir Jakob S. Jónsson
Á fyrstu árum þessarar aldar
var allt, sem á annað borð var tal-
ið áhugavert eða skemmtilegt,
hæft til kvikmyndunar.
Kvikmyndahúsagestir tóku öllu
fegins hendi og stóö á sama um
efnistök og gæði. Hins vegar fór
ekki hjá því að áhugasamir kvik-
myndaframleiðendur og sýningar-
menn gerðu sitt tii að endurbæta
útbúnað sinn, og smám saman
varð tæknin frambærilegri; og
gæði myndanna bötnuöu einnig
með því að sérhæfing komst á inn-
an kvikmyndaframleiðslunnar,
eins og áður hefur verið vikið að.
Störf kvikmyndaleikstjóra, kvik-
myndatökumanna, handritshöf-
unda og leikmyndahönnuða litu
dagsins Ijós — og ekki má gleyma
leikaranum, framkvæmdastjóran-
um eða framleiðandanum.
Edison haföi tak-
markaöan áhuga
Kvikmyndaverin komu til
skjalanna, enda gerðu lengri
myndir ráð fyrir ekki aðeins úti-
tökum, heldur einnig innitökum;
gamlar verksmiðjubyggingar
voru ákjósanlegar til þeirra
nota.
Hins vegar var allur fjöldi
kvikmyndafyrirtækja smár að
vöxtum og flest þeirra lifðu
stutt. Það gefur því auga leið, að
allar hefðbundnar og áður
þekktar viðskiptavenjur gáfust
misjafnlega. Markaðurinn laut í
raun sínum eigin lögmálum,
þótt fyrirtæki Edisons reyndi
sem fyrr að festa einokun sína í
sessi. Það tókst þó ekki sem
skyldi. Bæði var, að Edison
sjálfur hafði afar takmarkaðan
áhuga á þessari uppgötvun
sinni, þótt hann vildi auðvitað
halda í sín einkaleyfi; en and-
spyrnan var bæði mikil og sterk,
því margir framleiðendur höfðu
komið fótunum vel undir sig á
skömmum tíma. Jafnfætis Edi-
son stóðu að minnsta kosti tvö
fyrirtæki„sem framleiddu álíka
margar myndir og Edison hvort
um sig, Biograph og Vitagraph,
en auk þeirra var Lubin í Fíla-
delfíu og New York, William
Selig í Chicago — en hann var
einn harðasti andstæðingur ein-
veldis Edisons — og margir,
margir fleiri. Max Aaronson,
leikari, sem síðar varð þekktur
undir nafninu G.M. Anderson,
stofnaði fyrirtækið Essanay
ásamt George K. Spoor í Chi-
cago, George Kleine var aðal-
hvatamaður að stofnun Kalem-
fyrirtækisins — en það fyrir-
tæki vann sér meðal annars til
frægðar að kvikmynda Ben Húr,
einnar spólu filmu, sem kostaði
nokkur hundruð dollara í fram-
leiðslu og olli málaferlum milli
handhafa leiksviðsréttarhafa og
erfingja Lew Wallace, höfundar
bókarinnar. Fram að þessum
tíma höfðu kvikmyndaframleið-
endur stolið og stælt að eigin
geðþótta, enda voru kvikmyndir
ekki nefndar í höfundarréttar-
lögum þeirra tíma, en Hæsti-
réttur Bandaríkjanna lét dóm
sinn falla, þess efnis að
kvikmyndaframleiðendur
skyldu að sjálfsögðu virða allan
slíkan rétt.
12
Fyrsta
kvikmyndastjarnan kemur
Mary Pickford — fyrsta stjarnan í sögu kvikmyndanna og í alíkum
metum, að hún hafði 10—20 föld laun á við aðrar leikkonur, unz það
varð alltof lítið og henni voru tryggðir milljón dollarar á ári.
Það má því ljóst vera, að
menn kepptust fyrst og fremst
að því að ná sem mestum gróða
á sem skemmstum tíma. Magnið
skipti mestu, og ef einhver
kvikmyndin var betri að gæðum
en önnur, var yfirleitt um
hreina tilviljun að ræða.
En þegar kvikmyndirnar urðu
lengri, allt að fjórtán mínútna
langar, fylgdi ekki allur áhorf-
endaskarinn þeirri þróun.
Fjöldamargir undu sér sem fyrr
við stuttu kíkjukassamyndirnar.
Aðrir gleyptu þó við lengri
myndunum og fylgdust vel með
nýjungum á sviði kvikmynda-
gerðar. Þessi áhorfendaskari
varð kvikmyndagerðarmönnum
án efa hvatning eins og sú stað-
reynd, að kvikmyndaunnendum
fjölgaði í sífellu með tilkomu
kvikmyndahúsa á afskekktustu
stöðum.
William Selig varð meðal
fyrstu kvikmyndaframleiðenda
til að gera myndir um kúreka og
velklæddur herramaður birtist
á sjónarsviðinu og fékk tertuna í
andlitið. Líkamleg áföll og
virðingarmissir höfðu um langt
árabil verið konungleg skemmt-
an fjölda fólks, og var það áfram
eftir að kvikmyndirnar komu til
skjalanna. Og það má að síðustu
nefna ferða- og fréttamyndir,
undanfara heimildamyndanna,
sem nutu einnig vinsælda, en að
vísu í mun minna mæli en
spennumyndirnar og farsarnir.
En fljótlega vildu unnendur
löngu myndanna fá fjölbreytt-
ara úrval mynda. Spennumynd-
irnar fullnægðu þeim ekki leng-
ur, og sú hætta var yfirvofandi,
að kvikmyndaframleiðendur
misstu vænan spón úr aski sín-
um; en einhvernveginn slömpuð-
ust þeir þó áfram, þar til þeir
duttu ofan á rómantíkina. Þar
með var eltingarleikurinn búinn
að fá nýtt markmið, að minnsta
kosti um sinn kossinn — og kon-
an, eða réttara sagt stúlkan, var
tíl sögunnar
indíána, og auk þess gerði hann
æsilegar myndir þar sem villt
dýr fóru með aðalhlutverk
ásamt hinni fögru Kathlyn
Williams, sem átti oft fótum
fjör að launa andspænis villi-
dýrunum. Essanay-fyrirtækið
framleiddi einnig myndir, sem
sögðu frá villta vestrinu og kú-
rekanum Broncho Billy — og í
myndunum um þennan mæta
kúreka var tvífara í fyrsta skipti
beitt í æsilegustu atriðunum, en
aðalleikarinn notaður í nær-
myndatökum eingöngu.
ein aðalstjarnan í mörgu ást-
arævintýrinu, sem fest var á
filmu; og ekki leið á löngu þar til
farið var að sameina spennu-
myndirnar og ástarævintýrin,
og sitt lítið af hverju var að
finna í hverri mynd: barátta
kúrekans gegn indíánunum var
spennandi, og hann hlaut stúlk-
una að launum, svo dæmi sé
nefnt. Og allir áhorfendur fengu
eitthvað við sitt hæfi — og auð-
vitað kvikmyndaframleiðend-
urnir líka.
Mary Pickford í hlutverki sínu í Interception 1912.
Rjómaterta í andlitið:
pottþétt aðhlátursefni
Myndirnar fjölluðu mest-
megnis um flótta og svaðilfarir
og hraði og spenna réðu ríkjum í
frásögninni, en léttmeti af
farsatagi var einnig afar vin-
sælt meðal áhorfenda: öruggt
aðhlátursefni var t.d. þegar
maður gekk undir stiga og fékk
málningarfötuna í höfuðið, eða
þegar þjónn henti rjómatert-
unni að félaga sínum, sem
beygði sig niður í sömu andrá og
Vestrar og ösku-
buskusögur
Ein vika hjá dæmigerðum
kvikmyndaframleiðanda fólst
fyrst og fremst í gerð vestra —
en sú nafngift varð fljótt á hvers
manns vörum — enda urðu þeir
gríðarlega vinsælir, og náðu há-
marki á árunum 1909—’lO.Að
auki voru myndir þá mestmegn-
is sem hér segir: melódrama,
sem sagði afar hjartnæma sögu
og lagði áherslu á laun dyggðar-
innar þrátt fyrir margvíslega
erfiðleika . aðalsöguhetjanna;
ævintýri; öskubuskusagan var
einnig sögð á marga vegu og iðu-
lega afar hjartnæm; ferðir og
ferðalög nutu nokkurra
vinsælda; farsar og kómedíur
þóttu gulltrygg framleiðsla, og
þessi gerð breyttist seint, þótt
farið væri í auknum mæli að
láta konur leika í þeim í sam-
ræmi við tíðarandann; en það
var ekki óalgengt að sæmilega
stætt fyrirtæki framleiddi átján
myndir af annarri gerð en
vestra-gerðinni á einni viku.
Kvikmyndatakan mátti helst
ekki taka meira en einn til tvo
daga, og annað var eftir því.
Menn höfðu svo sem ekkert á
móti gæðum, en þau máttu ekki
kosta neitt. Enda gerðu áhorf-
endur sig ágætlega ánægða með
kvikmyndirnar eins og þær
voru. Þær voru framleiddar og