Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.1981, Page 3
Séra Sverrir Haraldsson Borgarfirði eystra
Við
bakdyrnar
Allt mér veitist,
sem vil ég hljóta,
auös og gæfu
mér auönast aö njóta.
Bjart er lífiö
sem blíöur, fagur,
blessunarríkur
sumardagur.
En bakdyramegin
er barn sem grætur
í bættum tötrum,
meö bera fætur
og spurn í bláum
barnsaugum sínum:
— Bróöir, því stalstu
gullunum mínum?
í hávaöa dagsins,
um hljóðar nætur
heyri ég þegar
barniö grætur,
meö brennandi tár
í barnsaugum sínum:
— Bróöir, skilaöu
gullunum mínum.
Þá hrópa ég stundum
í hamslausri bræði:
— Haltu þér saman,
mig vantar næði.
Sviftu mig ekki
svefni mínum.
Síst hef ég stolið
gullunum þínum.
Já, svona er lífiö
ég síst því neita.
Saklaus börn
eru dæmd til aö leita.
En, bíddu lengur
hjá bakdyrum mínum.
Bráöum skila ég
gullunum þínum.
Vitrun
Fram af himinháum kletti
horfði ég, en fyrir neöan
blasti við mér biksvört gjá.
Niðri íþessu dulardjúpi
dimmra skugga heyrði ég niöa
straumþunga og stríða á.
Oní gljúfriö horfði ég hljóður
hikandi og sem í draumi.
Brúnin var svo brött og hál.
Feigöargust sem fann ég leggja
feigöar upp úr regindjúpi
túlkar ekkert mannlegt mál.
Þá úr brúnar bröttum kambi
byltist steinn svo gneistar hrukku
niöur rökkruð gljúfragöng.
Heyrði ég að stall af stalli
steyptist hann með ofsahraöa.
Bergmálið í björgum söng.
Þar sem ég nú stóö og starði
stálhörö rödd mér barst til eyrna
eftir dökkri draugaleiö:
— Þegar loksins steinninn stóri
staðnæmist á gjáarbotni
enda mun þitt æviskeið,
þetta gljúfur dimma og djúpa,
draugalegt ímyrkri vafiö
er þín dökka ævileið.
Eins og steinn er stöðugt hrapar
steypist þú í gljúfriö niður.
Þar mun enda skapaskeiö. —
Þegar hafði þannig talaö
þrumuraust frá iörum jarðar,
allt varö kyrrt og eyðihljótt.
Hrökk ég þá með ugg og ótta
uppúr þessu dauöamóki.
Þá var ennþá niðdimm nótt.
Síðan oft um svartar nætur
sé ég gegnum rúm og tíma
eftir dökkri draugaleiö
stein, sem veltur, steypist, hrapar,
staönæmist og hræddur spyr ég:
— Endar nú mitt æviskeið?
Stafangur stendur á skaga milli Borgar-
fjaröar og Gannsfjaröar, en báöir ganga
inn úr Boknfirði, sem skerst inn í vestur-
ströndina frá Noröursjónum. Hún byggðist
út frá kvos viö Voginn, suðlæga kvísl
Borgarfjarðar, og til beggja handa rísa
hamrabelti og kleifar. Húsin ber því hvert í
annaö nema þar sem háhýsin skyggja á.
Áöur fyrr bar dómkirkjan ægishjálm yfir
aðrar byggingar. Eitt þeirra kennimerkja
sem enn eru viö lýöi er Valbergsturninn:
gamall varöturn uþþ af eystri hafnarbakk-
anum. En Haraldsturninn á Ullandhaug er
horfinn. Þar gnæfir nú fjarskiptaturn sem
líkist tunglflaug á skotpalli.
Borgin hefur þanizt út yfir láglendiö
suður á bóginn, en þó ekki vaxið inn í
nágrannabæinn Sandnes eins og sþáö var
1935. íbúar eru um 90.000, og hvert býlið
af öðru í nágrenni hennar er tekiö
eignarnámi. í úthverfunum eru háreistar
íbúðablokkir, hraðbrautir, hábrautir og
undirgöng, eins og heyrir til vaxandi
stórborg. Brú hefur verið lögö yfir Hafurs-
fjörö og önnur yfir Straumsteinssundið til
eyjanna. Sú er kílómetri á lengd. Og
olíumannvirkin setja svip sinn á umhverfiö.
Búiö er aö jafna gömlu timburhúsin
austanvert á Hlaögarösveginum viö jöröu
til aö rýma fyrir stórhýsi Olíustofnunar
ríkisins og nýju slökkvistöðinni. Hún er
staðsett beint á móti Fylkisfangelsinu, þar
sem norskir ættjaröarvinir voru hafðir í
haldi á stríösárunum. Gatan hefur verið
breikkuö og burtu eru skrúðgarðarnir
ásamt trjánum í hallanum niöur aö sjávar-
málinu. í staöinn rísa iönver fram meö
ströndinni, korn- og olíugeymar.
Úti á Gannsfirði ber rammgerða stein-
stöpla viö himin, jafntrausta og fjöllin aö
baki þeirra. Fullgerðir ná olíupallarnir 220
m hæö. Skipasmíöastöðin Rósenberg sér
um yfirbyggingu þeirra. Hún hefur aösetur
á Búey, en hóf feril sinn í Sandvík viö enda
Neöri-Strandgötu. Hver sem orsökin kann
aö vera hefur víkin, sem var eftirsóttur
baöstaöur, hlotiö nafniö „lúsaþollurinn”.
Sagt er að þarna hafi verið grunnsævi
mikiö og glitt í grænleitan sandbotninn
langt út eftir Voginum. Skyldi þaö vera
staðurinn sem Kielland lýsir í lok 12. kafla
skáldsögu sinnar „Arbeidsfolk“?
Á Tanangur-oddanum handan við Haf-
ursfjörö fer olíuhreinsunin fram. Loginn úr
turni hreinsunarstöövar ESSO blaktir dag
og nótt. í Risavík við Tanangur liggur
íbúöapallurinn Henrik Ibsen og bíöur
átekta, og skammt þar frá er olíupallur í
smíöum. Hann er umkringdur sæg flutn-
ingapramma og báta, er sýnast örsmáir í
samanburði viö tröllauknar stoðirnar. Viö
þær eru tengd lyftitæki og kranar. Þegar
rökkva tekur og Ijós eru kveikt um borö
líkjast pallarnir austurlenzkum ævintýra-
höllum.
En fólk er ekki búiö aö ná sér eftir
harmleikinn um borö í Alexander L.
Kielland og veltir því fyrir sér hvernig í
ósköpunum þetta gat gerzt. Fjölmargar
ágizkanir hafa komið fram, en endanleg
lausn er ekki fundin. Ætlunin er aö draga
hótelpallinn inn á Gannsfjörðinn, marandi í
kafi, og þar á að gera tilraun til að snúa
honum viö. Þá verður settur lögregluvöröur
fram meö ströndinni til þess aö bægja
forvitnum áhorfendum frá, því búizt er viö
aö líkin sem eru ófundin séu enn um borö.
í Tanangri eru aðalbækistöðvar Phillips
Petroleum Company. Olíufélögin eru mörg,
bæöi innlend og útlend, auk ýmissa
þjónustufyrirtækja í tengslum viö olíu-
vinnsluna. Þau veita mikla atvinnu, sem vill
þó veröa á kostnað annarra iöngreina. En
ekki kemur olíugróöinn öllum til góöa, ef
dæma má eftir lesandabréfi í Rogaland
Avis 26. júní. Það er sjómannskona sem
skrifar. Maöur hennar haföi veriö í sigling-
um fyrir bandamenn öll stríösárin og
nýlega hlotiö heiðursmerki fyrir frammi-
stööu sína.
Hún segir m.a:
„Maöurinn minn er ekki bitur
vegna þess aö þaö dróst í 35 ár aö
veita honum þessa viðurkenningu,
heldur af því aö bróðir hans varö
eftir í Atlantshafinu '42, og hann er
líka bitur vegna þess aö hann fékk
ekki aö fara heim fyrr en í maí ’46.
Auk þess er hann bitur vegna þess
aö hann fékk ekki peninga sína
endurgreidda (Nortraship) þegar
hann loksins gat afskráö sig.
Með þessum peningum, sem voru
verömiklir þá, hefði hann getað
komið undir sig fótunum. Hann haföi
bilazt á taugum og varö aö fram-
fleyta sér á lausavinnu. Er furöa þó
honum þyki súrt í broti aö veröa aö
sætta sig viö lífeyri í hlutfalli viö þær
fastatekjur sem hann hafði áriö
1946?“
Hvaö verður um olíugróðann? Stjórnin
ber því við aö viðskiptajöfnuöur viö útlönd
sé óhagstæður og ágóöinn fari í að greiöa
hallann. Þaö er veröbólga í Noregi, sem
sést bezt á því að eins- og tvíeyringar eru
horfnir úr umferö. Fasteignir hækka stöð-
ugt í veröi og dýrtíö fer vaxandi.
Konan heldur áfram ferö sinni meðfram
Breiöavatni, sem einu sinni endurspeglaöi
bláma himinsins en er nú skolplitt af
mengun. Starhólmarnir eru horfnir og
slepjug froða safnast viö bakkana. En
fuglalífiö er óbreytt og andaskýliö á miðri
tjörninni. Gosbrunnurinn á sínum staö. Til
hægri handar gnæfir Hótel Atlantic, eitt af
fyrstu háhýsunum sem reist voru í borginni.
Vafningsviöur þekur alla framhliöina, svo
vart sér í dyr og glugga. Þarna stóö
Jómfrústofnunin áður, aflagt 2ja hæöá
timburhús, dvalarstaður piparmeyja af
góöum ættum. Síðar var þaö tekiö í
þjónustu járnbrautarinnar: skrifstofur og
bústaöur stöðvarstjóra.
Stafangur er gróðursæl borg. Alls staöar
sjást tré og garðar og víöa standa trén svo
þétt aö rétt grillir í húsin á milli þeirra.
Þaö er m.a. þetta sem gerir umhverfið
torkennilegt viö endursýn, því forðum daga
var mikiö um gróöurlaus svæöi. En þaö
vantar útiveitingahús í miöborgina. Hand-
an viö gamla þósthúsiö stóð éinu sinni
veitingahús meö opinni verönd, þar sem
komið var fyrir boröum og stólum. Nú eru
kaffi- og veitingahúsin dimm og drungaleg
og minna á öldurhús á meginlandinu.
Kaffihúsinu Promenaden í Kirkjugötunni,
sem lengi var taliö fínasta kaffihús borgar-
innar, hefur veriö lokaö. Og Café Interna-
tíonalen, venjulega kallaö „Inter", gert aö
bjórkrá. Þar héldu sósíalistar til. Á þessum
veitingastöðum var lifandi tónlist.
Neöst í götunni er nýja járnbrautarstöö-
in. Ofan viö skilvegginn milli stöövarsvæö-
isins og Kannikbakkans blasir leikhúsiö viö
með sínar hreinu nýklassísku línur. Til aö
stækka þaö hefur verið hvolft ofan á þaö
eins konar steinkassa, í stíl viö aörar
funkis-byggingar í borginni. Eitt sinn átti
hún arkitekt meö heildarsýn. Hann lagöi
meira í aö byggja borgir en einstök hús.
Þaö var hann sem stóö aö leikhúsinu,
íþróttahöllinni, safnhúsinu og borgar-
sjúkrahúsinu. Þeim húsum var ætlaö aö
vera hluti af samstæöri heild. En tímarnir
breytast og smekkur manna beindist í aðra
átt. Verki hans var ekki haldið áfram þótt
húsin standi enn.
Konan fer hægt og vaggandi, eins og
henni sé erfitt um gang. Hún togar í
hálsbandiö á hundinum, sem ööru hverju
lyftir fæti og sprænir á trjástofnana viö
veginn. Kápa hennar er snjáö og kjóllinn
blettóttur. Skórnir hælaskakkir. Hún er
gildvaxin niöur, en axlirnar grannar og
hálsinn mjór. Upp af honum tinar höfuö
meö hattkúf á hvirflinum. Niöur undan
hattinum kemur grátt hárstrý meö gullinni
slikju í broddunum og leggst í tjásum ofan
á heröarnar. Bersýnilega kona sem löngu
er hætt aö hiröa um útlit sitt.
Hún beygir inn trjágarðinn að baki
dómkirkjunnar viö minnisvaröa úr granít
og eir, gjöf frá útflytjendum til Vesturheims.
En á árunum 1825—1924 er taliö aö
800.000 Norðmenn hafi flutzt úr landi.
Styttan er af gasellu sem rís upp á
afturfæturna og áritunin á stallinum er á
ensku:
DEDICATED TO THE MEN AND
WOMEN OF NORWEGIAN BLOOD
WHO HAVE CONTRIBUTED TO THE
BUILDING OF AMERICA.
Garöurinn er samur og áður, sömuleiöis
húsin sem vita aö honum, dúfurnar og
hljómskálinn. En Parkcaféen hefur skipt
um nafn og heitir Gasellan, alræmd
bjórkrá. Austurgafl dómkirkjunnar blasir
nú viö milli skuggsælla trjánna. Hann er
íburðarmeiri en vesturstafninn. Á honum
eru 2 turnar meö grænum hettum og stór,
steindur bogagluggi. Hluti kirkjunnar var
endurbyggöur í gotneskum stíl eftir brun-
ann 1272.