Lesbók Morgunblaðsins - 13.08.1978, Blaðsíða 13

ekki að bjóöa það, fyrr en rætt
hefur verið um önnur erindi hans. A
konungur aö gefa Danakonungi
sannarlegt skuldarskjal, svo að
hans hátign nái aftur tálmalaust
landi sínu meö öllum réttindum og
kvöðum óskertum og heilum, þegar
féö er endurborgaö honum eða
erfingjum hans, Englandskonung-
um, á áreiðanlegum staö í Amster-
dam eða Entwerpen, og bréf þaö,
er hann hefur „upp á landiö", skal
leggja fram þar og skila Danakon-
ungi aftur. Ef Englandskonungur vill
eignast landið, skal hann borga
drottni (konungi) mínum féð á
áreiðanlegum stað í Antwerþen eða
Amsterdam, og þar mun konungur
hafa til taks slík skírteini, er nægja.“
Undir bréfinu stendur nafn Hans
Holms. Það er á lágþýzku og hefur
Holm haft það meö sér til minnis,
er hann lagöi af stað í för sína vorið
1518. Eins og bréfið gerir ráö fyrir
hélt hann fyrst til Niðurlanda, en
þrátt fyrir nokkurn áhuga þarlendra
manna á erindi hans, varð honum
lítt ágengt. Hann hélt því för sinni
áfram til Englands, en danski
sendiherrann á Niöurlöndum hlaut
það verkefni að sinna þessu máli í
Hollandi og öörum fylkjum Niður-
landa; er svo að sjá, að því hafi
veriö haldiö opnu samtímis á
Niöurlöndum og í Englandi.
Hinn 27. júlí 1519 skrifar sendi-
herra Dana á Niðurlöndum eftirfar-
andi til stjórnarinnar í Kaupmanna-
höfn: „Um ísland hef ég engu
framgengt fengiö, því hér er ekkert
samlyndi milli borgaranna. Amster-
damborgarar vilja fegnir, en skortir
efni til þess.“
Og hinn 13. desember sama ár
skrifar sendiherrann eftirfarandi frá
Antwerpen til Kristjáns 2. (þýö. dr.
Jóns): „Viövíkjandi boöum yöar
hátignar um ísland hef ég lagt mig
í líma og framkróka aö megni bæöi
í Amsterdam og hér. Johan Benn-
inck hefur hjálpað mér og verið viö.
Hef ég þó engu á leið komiö.
Amsterdamborgarar berja við fá-
tækt sinni og vilja þó fegnir með
öörum borgum, en geta ekki komiö
sér saman um það, eins og áöur er
ritað. Hér vilja borgarar heldur ekki
ganga að því. Mundi ég nú fara til
Hollands aftur að semja við þá, en
má ekki fara úr Brabant, og veit
Jens hvaö því veldur. Hef ég ritaö
Jóhanni Bennfnck ítarlega um
málið, hvernig bezt fer á að semja
við þá enn á ný. Hann mun efalaust
gera það, sem unnt er að gera í því
máli.“
Johan Benninck sá sem hér er
nefndur var áhrifamikill kaupmaður
í Haag, og þótti gott til hans aö
leita, er ríkið var í fjárþröng. Dr. Jón
Stefánsson telur, að Amsterdam-
borgarar hafi haft áhuga á þessum
viöskiptum, vegna þess aö þeir hafi
þá þegar verið farnir að taka þátt
í Islandsverzluninni. Aörar borgir
hafi hins vegar ýmist ekki haft
áhuga eöa óttast, aö þær myndu
ekki fá aö njóta íslandsverzlunar-
innar vegna drottnunar Amster-
damborgar. Hvað sem því líður, er
það fullvíst, að tilraunir Kristjáns 2.
til aö afla fjár meö þessum hætti á
Niðurlöndum mistókust.
Nú víkur sögunni til Englands.
Svo er að sjá, að sendimaður
Kristján il Danakonungur.
Kristjáns 2. hafi fengið góðar
viðtökur hjá Hinriki 8. og fengið
þokað máíi sínu í rétta átt. Hinrik
átti um þessar mundir annríkt í
utanríkismálum, en hafði þó tíma til
að skrifa starfsbróöur sínum í
Kaupmannahöfn um haustiö. Bréfið
er dagsett 6. nóvember 1518 og er
hið alúölegasta; þaö hljóðar um þau
erindi, sem hinn danski sendimaöur
haföi rekið viö hirð Englandskon-
ungs, þar á meðal fyrirhugaða
veðsetningu á íslandi. Hinrik segir
í þessu bréfi, að Holm hafi fengið
svör við málaleitun sinni, sumpart
skrifleg og sumpart munnleg, og
kveöst hafa beðið hann að segja
húsbónda sínum í trúnaði frá sumu.
Meöal skjala Holms í Ríkisskjala-
safni Dana er aö finna uppkast að
yfirlýsingu Englandskonungs um
það, að hann muni skila íslandi
aftur, þegar veöið hafi verið greitt
og er hér bersýnilega um aö ræða
eitt þeirra gagna, sem hann hefur
haft meö sér frá Lundúnum. Þetta
uppkast hljóöar sem hér segir (í
þýðingu dr. Jóns):
„Vér Hinrik etc. lýsum yfir meö
bréfi þessu, aö vér höfum meö
samþykki ráögjafa vorra lofað
bandamanni vorum Kristjáni (Dana-
konungi) og lofum og skuldbindum
oss með skjali þessu gagnvart
honum og eftirmönnum hans, Nor-
Svíþjóð var aö ganga undan ríkinu
um þessar mundir og danski
aðallinn sagöi Kristjáni 2. uþp trú
og hollustu í ársbyrjun 1523. Þetta
sama ár hélt Kristján til Niðurlanda
að leita liöveizlu gegnn aölinum og
átti ekki afturkvæmt nem^ sem
fangi. Dr. Jón telur, að Kristján
konungur hafi gert einn af stuön-
ingsmönnum sínum aö höfuös-
manni á íslandi rétt fyrir brottför
sína frá Danmörku sumarið 1523 til
að tryggja völd sín þar, en hann var
veginn skömmu síðar, og eftir það
hafi Englandskonungur ekki haft
neinn áhuga á því aö þiggja ísland
sem veð úr hendi Kristjáns 2.
II
Kristjáni Danakonungi tókst ekki
aö komast á ný í hásæti sitt og varö
fööurbróðir hans næsti konungur
Danaveldis. Hann er þekktur í
sögunni undir nafninu Friörik 1. og
ríkti 1523—33. Hann náði frænda
sínum, Kristjáni 2., á vald sitt og lét
geyma hann í kastalafangelsi í
Sonderborg. Friörik 1. andaöist
1533 og var Kristján þá enn á lífi
í fangelsinu. Fylgismenn hans, sem
nutu stuðnings erlendis, þar á
meöal hjá Lýbíkuríki, gerðu þá
tilraun til aö koma honum á ný til
valda, en aðrir vildu gera Kristján
hertoga, son Friöriks 1., aö kon-
„Nú var svo komið, að Danir vildu láta ísland af hendi rakna fyrir
svo sem ekkert, en Hinrik hafði þá svo mikið að vinna innanlands,
að hann sipnti því ekki. Þannig fórst fyrir, að Hinrik áttundi
eignaðist Island..”
Kristján III Danakonungur.
egskonungum, að þegar hann eöa
eftirmenn hans vilja kaupa aftur
eyna ísland, sem er seld oss í
hendur að veöi fyrir ákveðinni
upphæö í gulli, silfri og fé, þá
skulum vér og erfingjar vorir,
jafnskjótt og þessi upphæö er
útborguð oss og goldin að fullu,
sleppa viljugir og skila aftur áöur-
nefndri ey, Islandi, konungi eöa
eftirmönnum hans án nokkurrar
tafar, tálma eða hindrunar með
öllum réttindum og eignum. Lofum
vér með vorri tign, að vér og
erfingjar vorir munum eigi rjúfa
þetta né brigða, og skulu öll svik og
undirferli vera fjarri málinu."
Máliö hefur sem sé komizt
talsvert á reksþöl, en ekki varð þó
neitt úr því, aö Englandskonungur
tæki ísland sem veð að sinni, Dr.
Jón Stefánsson er sannfærður um
það, aö landiö heföi ílenzt í
Bretaveldi, ef samningar hefðu
tekizt. „Þá heföi farið um ísland eins
og um Hjaltland og Orkneyjar. Þeim
hefur ekki verið skilað aftur enn í
dag“, segir hann í grein sinni.
Ástæöan til þess, aö samningar
tókust ekki, hefur þó ekki veriö sú,
ef marka má frásögn dr. Jóns, að
Englandskonung skorti áhuga. Dr.
Jón álítur, að Hinrik hafi „víst
haldið, að hann mundi eignast
ísland ókeypis." Hinrik hafi álitið, að
Danmörk væri aö liðast sundur.
ungi. Tók hann konungsnafn og
nefndist Kristján 3. Þetta kostaði
borgarastyrjöld í Danmörku og varö
Kristjáni hertoga féskylft. Greip
hann þá til þess ráðs að bjóöa
Englandskonungi ísland aö veöi
gegn peningaláni.
I dagbók, sem danski sendiherr-
ann í Lundúnum skrifaði á árinu
1535, segir frá þessum fjáröflunar-
tilraunum Kristjáns 3. Sendiherr-
ann, Peder Suavenius aö nafni, átti
viðræður viö Cromwell, ráðgjafa
Hinriks 8., um máiiö. Hinn 15. marz
spyr Cromwell sendiherrann, hvað
Danir geti látiö Englandskonungi í
té, ef hann veiti Kristjáni 3. liö.
Cromwell kveðst nafa heyrt, að hinu
dansk-norska ríki tilheyrðu margar
eyjar, og hann leggur þá spurningu
fyrir Suavenius, hvort Hinrik 8 geti
fengiö eina þeirra.
Svo sem kunnugt er hafði Kistján
1. konunur dansk-norska ríkisins
afhentJakobi 3.Skotakonungi
Hjaltland og Orkneyjar árið 1469
sem veö fyrir þeirr upphæö, er nam
heimanmundi dóttur hans, Margrét-
ar Kristjánsdóttur Danaprinsessu,
en hún gekk þá að eiga Jakob
konung og faöir hennar hafði þá
Sjá nœstu l
síðu