Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1976, Page 14

VOLKÍVIÐLEGUM
Framhald af bls 11
hafður heyskapur á nema einu
sinni í manna minnum.
Seinustu vikuna, sem verið var
á fjalli þetta sumar, var leið-
inleg tíð, oftast norðan storm-
ur og stundum úrfelli. Þá
hafði verið lokið við að heyja
á þeim fjallaengjum, sem þótti
tiltækilegt að afla heyja á
síðla sumars. Var því fengið
að láni reytingssamt slægju-
svæði á nágrannajörð, þar
sem fjallengjar lágu saman, en á
skildi lönd. Þarna var dvalið í
fimm daga, tjaldið haft í sama
stað en siægja sótt á smábletti
sem lágu í þrjár áttir frá „heimil-
inu“ og voru ýmist hálfblautir eða
mjög snöggir á milli hrísrunna.
Fyrri part vikunnar var kaldur
noröanstormur, en vind lægði, er
á vikuna leið. Á föstudaginn voru
tveir af piltunum teknir heim til
að sinna þurrheyi. Þann dag var
heyflutningur af fjallinu lagður
niður. Hina dagana voru farnar
þrjár ferðir. Aðfararnótt laugar-
dagsins gerði nokkurt frost, og á
laugardagsmorguninn var héla á
jörð en hægviðri og sólskin. Þenn-
an dag var erfitt að finna blett
sem mætti heita að væri sláandi.
Það hafði oft þurft að slá á fleir-
um en einum stað til að fá á tíu
hesta þessa viku, og nú sýndist öll
slægja á þrotum. Lítill renningur
meðfram lækjarfarvegi virtist
vera það eina, sem hægt var að
slá, þegar leið á laugardaginn.
Vegna þess hvað heyjað var þá
langt frá tjaidinu, var matazt úti
um miðjan daginn. Var þá haft á
orði hversu fjallagolan væri köld,
þó hún lítil væri. Klukkan hálf 6
um kvöldið kom húsbóndinn að
sækja þriðju ferðina. Var þá eftir
að binda á þrjá hesta, og nálega
tveir hestar voru í Ijá. Bóndinn
sagði að bezt væri að hætta að slá
og láta gott heita. Minnist ég ekki
að hafa verið í vinnu með fólki,
þar sem það hefur orðið fegnara
að hætta störfum en f þétta sinn.
Var nú hugsað um það eitt að
búast sem fyrst til ferðar. Tveir
karlmenn og einn kvenmaður
tóku til að koma heyinu, sem eftir
var, í reipi, en við hin fórum aö
taka niður tjaldið og búa dótið til
flutnings. Þegar við höfðum fellt
tjaldið, syrti snögglega í lofti, og
mæst því sem hendi væri veifað
var kominn þéttur stormur af
norðaustri með mikilli fannkomu.
Var ekki annað að sjá en að stór-
hrið væri skollin á. Við vorum að
binda fyrsta baggann af dótinu,
þegar kafaldið kom, en stúlkan
var að taka saman föt og sængur-
fatnað. Opin á pokunum, sem
sængurfötunum var troðið í, fyllt-
ust fljótlega af snjó, og þó við
reyndum öll að vera sem hrað-
hentust að grípa lauslega hluti,
sem við komum augum á, varð
eitthvað eftir af smádóti þarna i
fönninni. Þess hefur aldrei verið
vitjað, og mun það .iggja þar til
minningar um lokavikun„ i
þessu grasieysisheyskaparsumi
Nokkru síðar kom hitt fólkið til
hjálpar og um sama leyti fór að
rofa til, gaf það von um, að þetta
mundi aðeins verða ,,áganga“,
sem mundi birta upp þá um
kvöldið. Þetta reyndist líka
svo, því að um það bil, sem fólk og
lest hélt af stað heim á leið, birti
til muna í lofti og veðrið fór að
lægja, en það var kominn grasfyll-
ir af snjó og það alla leið niður í
byggð.
Þannig kvöddu fjallabúar sinar
fimm daga vinnustöðvar með eng-
um söknuði en þó með þökk fyrir
nokkur litfögur brot, sem þarna
hafði verið safnað — þrátt fyrir
allt.
Sumarið 1919 var, að sumu
leyti, ólfkt sumrinu næsta á und-
an. Grasspretta var þá einnig lítil,
því að jörðin hafði þá ekki náð sér
eftir áföllin árið áður. En eins og
sumarið 1918 var mikið þurrka-
sumar, var sumarið eftir að sama
skapi votviðrasamt.
Eftirfarandi frásögn er af at-
burðum, sem gerðust á sama bæ
og frásögnin hér næst á undan, en
þær eru báðar frá æskuheimili
mínu, Glerárskógum í Dalasýslu.
Fjallheyskapur hafði nokkuð ver-
ið stundaður á bænum þetta sum-
ar en þö miklu styttri tíma en áriö
áður. Síðustu vikuna fyrir fyrstu
haustleitir var fjallheyskap hætt
en í staðinn heyjað í svo nefndum
Stóru-Hvömmum meðfram ánni
Fáskrúð. Þar var votlendi nokk
urt. Þetta engjasvæði er í fjög-
urra kílómetra fjarlægð fr^
heimabýli og nokkuð af leiðinni
fremur óslétt og víða yfir blautar
keldur að fara. Viku fyrir leitir
var mikið af blautu heyi heima á
túni, sem flutt hafði verið af fjalli
daglega vikuna áður. Fyrstu 2
dagar „færsluvikunnar“, en svo
var vikan fyrir réttirnar jafnan
nefnd í þá daga, voru rigningar-
dagar, en á miðvikudegi gerði
heiðríkju og sólskin um hádegi.
Þá var nokkuð af engjafólkinu
tekið heim til að sinna heyinu i.
túninu, en flutt var heim vota-
band úr „Hvömmunum" og farn-
ar 7 ferðir yfir daginn. A engjun-
um var m.a. kona 43 ára að aldri.
Hún hafði kennt nokkurs lasleika
undanfarnar vikur en látið litið á
því bera og stundað starf sitt jafn-
vel meira en heilsan þoldi. Um-
ræddan dag var hún við rakstur á
blautu engi, og seinni daginn var
aðeins með henni einn karlmað-
ur, sem bar ofan af og saxaði
múga. Þegar leið að kvöldi, fór
konan að kenna lasleika síns f
vaxandi mæli. Hún fékk uppköst
með stuttu millibili, en henni
létti á milli, og tók hún þá til
við verk sitt. Allt í einu heyrði
samverkamaður konunnar að
hún var fárin að kasta upp á
ný. Hann leit við og sá þá að upp
úr henni gekk blóð, hún var
náföl og riðaði í spori. Með
snarræði tókst honum að grípa
utanum konuna áður en
hún hnigi niður í blauta kelduna
og bera hana yfir á hrísrunna,
sem var þar skammt frá. Bind-
ingarhjúin komu strax til hjálpar,
og báru þau þrjú konuna heim í
tjald. Ég og annar unglingspiltur
vorum að slætti nokkuð lengra frá
og ekki í kallfæri. en við hlupum
strax á eftir fólkinu til að vita
hvað um væri að vera. í þessu
kom húsbóndinn með hestana til
að sækja seinustu heysátur dags-
ins. I fyrstu hugkvæmdist honum
að vitja læknis strax. Honum
fannst ábyrgðarhluti að draga það
og hætta á að flytja sjúklinginn til
heimferðar, og allir voru í vafa
um hvort konan mundi þola
hreyfingu. ÍJti var vaxandi kvöld-
kul, og náttmyrkrið var að skella
á. Það var heldur ekki glæsilegt
að geyma konuna lengi á þessum
óvistlega stað, og þar sem hún lét
sjálf í ljós þá ósk að komast sem
allra fyrst af stað, ef þess væri
nokkur kostur, var það ráð tekið
að senda annan unglinginn heim
með lestina, en hinir reyndu svo
að bera sjúklinginn. Nú var gripið
til þess eina efnis, sem tiltækt
var. Tjaldsúlurnar voru bundnar
sanian og búnar til einskonar bör-
ur. Á þær var sjúklingurinn lagð-
ur vafinn innaní sængurföt. Svo
var lagt af stað heimleiðis. Myrkr-
ið var dottið á, og vegurinn var
mjög ósléttur fyrst f stað. Sjúkra-
börurnar reyndust ótryggar og
voru alltaf að bila. Ferðin sóttist
því mjög seint. Loftið var þung-
búið og jarðdimmt. Við vorum 5,
sem bárum. Leiðin lá fyrst um
stórt móasvæði með blautum
keldum á milli. Fólkið var alltaf
að rekast hvert á annað, og mun
það ekki hafa dregið úr óþægind-
um sjúklingsins allt það hnjask,
sem af þessu hlautzt. Þegar far-
inn hafði verið þriðjungur leiðar-
innar, fór vegur nokkuð að slétt-
ast. Um sama leyti kom sjötti
maðurinn til aðstoðar. Það var
eiginmaður sjúklingsins. Hann
hafði verið heima við heyþurrk-
inn. Eftir þetta sóttist ferðin bet-
ur, en þó varð gangan erfiðari, og
byrðin virtist þyngri vegna þess
hversu ósamstæð fylkingin var.
Þá var það, að einn ferðafélag-
anna kom með þá tillögu, að einn
teldi fyrir, líkt og þegar æfður er
leikfimiflokkur. Þetta var gert og
hafði þau áhrif, að hópurinn var
betur samstígur eftir þetta. Ferð-
in gekk slysalaust með öllu og
varð sjúklingnum ekki að meini,
en öllum fannst að mikið lán
hefði það verið, að þetta hefði
ekki komið fyrir frammi á fjalli
vikuna áður.
Seinni hluta nætur var héraðs-
læknirinn sóttur. Hann kvað "bað
vera blæðandi magasár, sem að
konunni gengi. Konan lá í nokkr-
ar vikur en hresstist vel og náði
að lokum fullum bata.
Eins og fénaðurinn og fuglarnir
kveðja íslenzku heiðalöndin, þeg-
ar haustið gengur i garð, þannig
kveður hver kynslóð hásumar sitt
og starfsvenjur, þegar sól lækkar
á lofti og þrótturinn smá-dofnar.
Hjól tímans snýst með miklum
hraða. Þeirri kynslóð, sem nú ber
mest á, finnst það sennilega varla
ómaksins vert að gefa gaum að
vinnuflokki, sem tekur saman dót
sitt hálffennt í hinn fyrsta sept-
embersnjó, bindur það í reipi og
Iætur á klakk. Hún hefur heldur
varla tíma til að festa auga á fimm
i hópi, sem ber sjúkling á hand-
börum búnum til úr tjaldsúlum
og reipum og hrasar i öðru hvoru
spori með byrði sina í svartnætti á
ósléttum vegi ... En það var eitt
sinn skáldkona af breiðfirzkum
ættum, sem sagði:
„Hugur minn bindur brotin
saman. —
bezt er að niissa og njóta í þeim.“
l'CHfíandi: ll.f. Arvakur. Rvykjavfk
Framk\.<*!j.: llaraldur S\»*insson
Rilstjórar: MalUitas Johanncssen
Sl\ rmir (iunnarsson
Rilslj.fllr.: íilsli Si«urðsson
AuKÍysinj;ar: Arni (iarðar Krislinsson
Rilsljörn: Aðalslræli 6. Slmi 10100
HEIMASÆTA Á
Framhald af bls. 4
vissi ég ekki hvernig ég ætti að
ávarpa hana, segir Emelíta. Mér
fannst ég varla geta fengið mig til
að nota skírnarnafn hennar, eins
og Ölafur sagði að væri venja hér.
En þetta vandist, alveg eins og að
ávarpa iæknana á sjúkrahúsun-
um með fornafni.
Á tslandi höfum við fram að
þessu haft þéringar í mæltu máli,
þó það sé nú að mestu horfið. Er
ekkert sambærilegt á þínu þjóð-
máli?
— Við höfum enn þann sið að
nota mismunandi ávarpsorð eftir
því við hvern er talað. Þetta er þó
dálitið flókið að útskýra, segir
Emelita. Fyrsta stigið af þessum
ávarpsorðum, sem er það óform-
legasta, nota til dæmis jafnaldrar
eða systkini sin á milli. Næsta stig
er það ávarpsorð, sem börn hafa
við foreldra sína eða kennara.
Þriðja ávarpið er virðulegast og
haft þegar rætt er við ömmu og
afa eða aðra sem njóta mestu virð-
ingar vegna aldurs eða af öðrum
ástæðum. Nei, þetta ruglast ekki,
því það er föst venja i daglegri
umgengni.
Er matreiðsla hér frábrugðin
því, sem þú átt að venjast?
— Ég hef verið á mörgum stöð-
um, svo sem í Skotlandi og í
Bandarikjunum, svo ég er orðin
ýmsu vön, en matreiðslan er þó
allfrábrugðin því sem hún er á
Filippseyjum. Ég er svo heppin
að Ölafur er mjög hrifinn af fil-
ippínskri matseld, segir Emelita,
og er orðinn laginn við að búa til
ýmsa þarienda rétti.
Er ekki erfitt að fá efni, sem til
þess þarf?
— Ég finn ekki mikið til þess.
Grænmetið er bara svo firnadýrt
hér miðað við það sem er heima,
segir Emelíta. En fiskurinn er
mjög góður. Við borðum líka mik-
inn fisk á Filippseyjum; þar eru
stundaðar fiskveiðar, þótt land-
búnaðarframleiðsla sé meiri.
Staða kvenna
á Filippseyjum
Hvað um jafnréttisbaráttu
kvenna á Filippseyjum?
— Ég hef ekki verið heima síð-
ustu fimm árin og veit því ekki
mikið hvað hefur gerst i þeim
málum þar, segir Emelíta. En þeg-
Sveitir eyddust
I svorta dauða
Framhald af bls. 7
var fyrir kjötið. Til hverra bragða
áttu slíkir menn að gripa? Þeir
fylgdu gamalli venju og „settu á
guð og gaddinn". Þetta hefndi sín
grimmilega. Veturinn 1405 var
kallaður „Snjóavetur hinn mikli“.
Varð þá svo mikill fellir hrossa og
sauðfjár fyrir sunnan land, að
trautt minntust menn annars
eins, eftir þvf sem segir I Nýa
annál. Um haustið hafði Skál-
holtsstaður átt 300 roskin hross og
eldri, en ótal þrevetur hross og
yngri, en um vorið lifðu eigi fleiri
klyfbær hross á staðnum og
staðarbúum öllum en 35. Er þetta
sagt til dæmis um fellirinn, sem
hefir orðið ofboðslegur um land
allt.
Sú varð önnur afleiðing Svarta-
dauða, að menning þjóðarinnar
króknaði að mestu, likt og búféð.
Féllu þá niður flestar nytsemdir
með mannfólkinu, segir Espólin.
FILIPPSEYJUM
ar fyrir þann tima voru konur
mikils virtar þar, meira en víðast
annnars staðar í austurlöndum.
Konur hafa verið í ýmsum stöðum
og atvinnugreinum í þjóðfélag-
inu.
— Það tíðkast að vísu, að heim-
ilisfaðirinn farí út að vinna fyrir
heimilinu, en þegar hann kemur
heim með laun sín, fær hann þau
konu sinni og hún afhendir hon-
um þann eyðslueyri, sem hann
þarf og heimilið hefur efni á.
En ef hún vinnur líka utan
heimilis?
— Það breytir engu um það, að
konan heldur áfram að vera gjald-
keri og fjármálafulltrúi heimilis-
ins.
Ef þau fara út að skemmta sér,
tekur hún þá upp budduna og
borgar (sem ekkert væri að at-
huga við f sjálfu sér)?
— Nei, þá er gengið frá út-
gjaldaáætlun áður en farið er að
heiman, og maðurinn annast út-
gjöldin. Filippinskir karlmenn
eru mjög miklir herramenn í um-
gengni við konur og þetta breytir
því ekki.
Emelíta segir að húsmæður á
Fiiippseyjum vinni ekki öll hús-
verkin sjálfar, mjög margar
þeirra hafi húshjálp en laun við
þau störf séu lág miðað við flest
önnur störf. Þær stúlkur sem ekki
fari i skóla eða afli sér menntunar
til annarra starfa verði að sætta
sig við að vinna heimilisstörf eða
aðra hliðstæða vinnu. Hinar sem
smæmilega menntun hafa, geta
haldið áfram í sínu starfi eftir að
þær eru giftar. Þær hafa vel efni
á að greiða fyrir húshjálp, þar
sem iaunamismunur er svo miklu
meiri en hér gerist, segir hún.
Hvað um börnin? Eru nægileg
dagvistunarheimili fyrir börn úti-
vinnandi kvenna?
Dagvistunarheimili eru engin á
Filippseyjum, að minnsta kosti
þar sem ég veit til. Þeirra er ekki
þörf; ömmurnar eru á heimilun-
um og auk þess stúlka til hús-
starfa. Þær annast börnin á með-
an móðirin er að vinna, segir
Emelíta.
Hvaða afstöðu tekur hún sjálf
til jafnréttisbaráttu kvenna?
— Ég er alveg sammála þeirri
stefnu, sgir hún. En ég sé enga
ástæðu til að áfellast karlmenn
fyrir það misrétti, sem konur eiga
við að búa. Hefð og venjur eiga
sterkan þátt í, að konum er talið
Þá lauk um hrlð sagnaritun og
annálaritun og þess vegna grúfir
hálfgert myrkur yfir 15. öld.
Um fimm aldir bar þjóðin ekki
sitt barr vegna Svartadauða. Hún
var kjarkminni en áður og fólks-
fjölgun var mjög hægfara. Hér
fór lfka sem mælt er, að sjaldan er
ein báran stök. Það var engu líkar
en þjóðin hefði orðið fyrir illum
álögum. í hvert skifti, sem henni
tók að fjölga aftur, dundu á nýjar
drepsóttir: plágan seinni, stóra-
bóla, móðuharðindi, auk annarra
smærri áfalla. Og um seinustu
aldamót hafði landslýður ekki
náð jafn hárri tölu og var 1402.
Um Einar Herjólfsson, sem
flutti pláguna miklu til Islands, er
svo sagt, að hann hafi gengið til
Rómaborgar 1405 til þess að fá
aflausn hjá páfanum fyrir það að
hafa flutt pestina til Islands. Vera
má að landsmenn hafi verið hon-
um reiðir fyrir þetta. Og svo lauk
sögu hans, að árið 1412 var hann
stunginn í hel með hnffi á upp-
stigningardag I kirkjugarðinum á
Skúmsstöðum I Vestur-
Landeyjum.