Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1973, Blaðsíða 13

7. MARZ s.l. var jrumvarp til laga um
upplýsingaskyldu stjórnvalda lagt fyrir
Alþingi. Hér er um merkilegt mál að
ræða, sem lítið hejur verið rætt hérlend-
is. Frumvarpið er sniðið að norskri og
danskri jyrirmynd, en lög þessara þjóða
um þetta ejni eru sprottin aj löngum um-
rœðum, eða eins og segir í greinargerð ís-
lenzka jrumvarpsins: „Undanjari laga-
setninga 1970 í Noregi og Danmörku
(einnig 1964) voru mjög umjangsmikil
ratinsóknastörf og greinargerðir margra
nefnda, allt jrá lokum síðasta stríðs. Einn-
ig má segja, að þessi málejni hafi í þeim
löndum verið á dagskrá um rúm 100 ár,
þ. e. frá því að stjórnfrelsi jyrsl var inn-
leitt.“
Framgangur málsins hér hefur verið
sá, að 19. maí 1972 samþykkti Alþingi um-
ræðulítið þingsályktunartillögu, þar sem
ríkisstjórninni var falið að láta undirbúa
frumvarp um upplýsingaskyldu stjórn-
valda og leggja það fyrir næsta þing.
Dómsmálaráðuneytið fól síðan hœstarétt-
arlögmanni að semja frumvarp'ð með
hliðsjón af löggjöf annarra Norðurlanda
og gerði ráðuneytið siðan nokkrar breyt-
ingar á frumvarpinu í samráði við höfund
þess og jók við greinargerðina. Innan árs
frá því að þingsályktunavtillagan var sam-
þykkt kynnti dómsmálaráðherra frum-
varpið á Alþingi, og enginn þingmanna
tók til máls um það, áður en það var sent
til nefndar.
Nái frumvarpið fram að ganga á því
þingi, sem nú situr, munu lögin taka gildi
1. október n.k. samkvœmt 16. gr. þeirra.
Fremur virðist óliklegt, að afgreiðslu
málsins verði hraðað, a.m.k. ef marka
má orð dómsmálaráðherra, en hann sagði,
þegar frumvarpið var lagt fram: „Ég vil
segja það, að hér er að minu áliti á ferð-
inni mjög merkilegt mál, en þaö er mál,
sem þarf vel að athuga, og þess vegna
mun ég fyrir mitt leyti ekki reka neitt á
eftir þeirni nefnd, sem fœr frumvarpið til
meðferðar. Ég tel eðlilegt, að hún fái
góðan tíma til að fjalla um það og kynna
sér það á allan máta, og í sjálfu sér tel
ég ekkert óeðlilegt, þegar um mál eins og
þetta er að tefla, að það geti legið fyrir
tveimur þingum til athugunar.“
1 þessu stutta rabbi er ekki unnt að
rœða svo umfangsmókið mál efnislega að
nokkru gagni, tilgangurinn er öllu frem-
ur að vekja athygli á málefninu. Frum-
varpinu er œtlað að ákvarða, hver sé
skylda stjórnvalda og ríkisstofnana til að
skýra opinberlega frá störfum sínum og
ákvörðunum og hvenær beri að veita
þeim, sem þess óska, aðgang að reikning*
um og skjölum, sem almenning varða.
Með lögunum á að tryggja rétt borgar-
ans ttil að fá sem skýrasta og gleggsta
mynd af því, sem stjórnvöld, þ. e. ráðu-
Ueyti, ríkisstofnanir, yfirvöld, stjórnir,
ráð, nefndir og yfirvöld svéitarfélaga,
fjalla um og aðhafast. Samkvœmt 1. gr.
frumvarpsins á hver maður rétt á að
kynna sér skjöl í máli, sem er eða héfur
verið til meðferðar hjá stjórnvaldi. Þéttd
er hin almenna regla, en frá henni eru
síðan gerðar víðtœkar undantekn:ngdr í
16 liðum. Raunar má segja, að frumvarpíð
snúist einkum um að þrengja þennan
rétt.
í reynd gœtu ákvœðin í 12. gr. frum-
varpsins þrengt rétt borgarans mest.
Þessi grein er skýrð svo í greinargerð
frumvarpsins: „Hér er um að rœða máls-
skot á synjun stjórnvalds á tilmœlum um
afhendingu skjals. í stuttu máli eru regl-
urnar þær að kæra má úrskurð stjórn-
valds til stjórnvalds í nœstu embættisröð
fyr r ofan, allt þar til ráðherrastigi ér
náð. Hliðstœðar reglur gilda um stjórn-
völd sveitarfélaga. Úrskurðir á þessu sviði
verða þar að lokum kærðir til félagsmála-
ráðherra.“ Oft er kvartað yfir því, að
stjórnkerfið sé lokað og enginn kostur að
finna smugu til að ýta á eftir framgangi
mála innan kerfisins. í tilvitnuðu orðun-
um hér að framan er enn verið að þétta
stjórnkerfið og skjalaskápa þess. Eðli-
legra virðist, að endanlegt vald í þessum
efnum verði í höndum annarra en ráð-
herra. Sé mál komið á það stig, að uni
það er deilt, hvort skjal skuli afhent eða
ekki, geta ráðherrarnir, sem bera endan-
lega ábyrgð á gerðum stjórnvaldsins,
varla litið mál'.ð hlutlausum augum.
í íslenzk lög vantar álmenn ákvœði
um það, hve lengi leynd skuli hvíla yfir
opinberum skjölum. Slik skjöl skulu
geymd í Þjóðskjalasafni, þegar stjórnvöld
hafa haft þau í vörzlum sínum í 20 ár, ef
marka má reglugerð um Þjóðskjálasafnið
x Reykjavík frá 1916. I þessari reglugerð
kemur og fram, að eigi skuli í heild sinni
leyfa að nota yngri skjöl en þau, sem eru
35 ára, en skjalaverði er heimilt að veita
undanþágu frá þessari reglu, þegar að-
stœður leyfa að hans mati. I fljótu bragði
sýnist rétt að taka þessar reglur til end-
urskoðunar í tengslum við frumvarpið um
uppíýsingaskyldu stjórnválda.
Ejörn Bjarnason.
gerðarmaður í Vestmannaeyj-
um, Ólafur Auðunsson, var sá,
sem bja<ngaði málunum i þetta
sinn, en Ólafur hafði oft áður
reynzt þeim feðgum afar
hjálpsamur. Hann lét þá
fá nýjam netaslöngur, kað-
al í teina, bólfæri, kúl-
ur og fleira er með þurfti. Ein
vika fór í að útbúa þessi nýju
veiðarfæri, lita netin og fella
þau, teygja teinana o.g bólfær-
in, hnýta utan um kúlurnar og
fieira, sem með þurfti þar til
allt var komið aftur i stand.
Guðmundur sagði: „Það var
a’gjörlega Ólafi Auðunssyni
að þakka, að við komumst aft-
ur á sjóinn til fiskjar þessa
vertíð.“ Einnig sagði Guð-
mundur Vigfússon um Ólaf, að
þegar þeir feðgar keyptu Von-
ina frá Noregi 1928 þá hefði
hann lánað þeim næstum helm
inginn af andvirði bátsins, og
aftur seinna, þegar þurfti að
setja nýian kjöl á Vonina, svo
hún gæti róið þá á vetrarver-
tíðinni. Það var Ólafur Auðuns
son, sem lánaði peningana fyr-
ir efninu í kjölinn, þegar bank
inn gat eða vildi ekki lána
neina peninga til þeirra hluta,
fyrr en 'litils háttar eftir á, þeg
ar kjölurinn var kominn undir
bátinn. Eins segir Guðmundur,
að Ólafur hafi hjálpað mörgum
fleirum en þeim feðgum. Hann
hafi lánað mörgum peninga og
nauðsynjavörur til út.gerðar-
innar. Fleiri voru þeir einstakl
ingar í Vestmannaeyjum t.d. út
gerðarmenn, kaupmenn og fl.,
sem komu til hjálpar, þegar
peningastofnanir lánuðu ekki
krónu.
Til lukku
og eblingar
Frasmh. ptf Ibls. 11.
merkasti maður og fær
ætíð mikið lof hjá sínum yflr-
mönnum 'bæði biskupi og próí-
asti. Hann er svo kunnur, að
öþarfi er að fara um hann
mörgum orðum eða ritstörf
hans. Hann var eitt afkasta-
mesta skálds síns tíma. Meðal
annars orti hann Tíðavisur yfir
árin 1779—1834. Tíðarfarinu ár-
ið 1780 lýsir hann á þessa leið:
Vetur harður — vorið kalt
víða sendi hröfnum bráð.
Kári barði yfir allt,
einatt renndi snjó um láð.
Þorri góðan sýndi sig,
sveipuð góa hvítum fald.
Brúnsíð óð um bjarnarstig
breiddi á móa ísatjald.
Harkan striða þrengdi þjóð
þyrmdi varla Aprílis
vorsins tíðin var ei góð
varð að falla fé á mis.
Haustið striða eftir á
ofan seldi skýja-tár
féllu víða fannir þá
fossum toelgdu vötn og ár.
Þetta var ekki tíðarfar, sem
skapaði ástæður til að eyða fé
í bókakaup, eða annan óþarfa,
enda segir prestur að smædd
sinna prestslauna hrindi hon-
um frá kaupum tilboðinna
bóka.
Sr. Jón Steingrímsson fer
miklum viðurkenningarorð-
um um sinn góða nágranna-
prest, telur hann skarpan og
greindan gáfumann, hjartnæm-
an og uppbyggilegan prédikara
og barnafræðara og „með þess-
um embættisverkum, er hann
með geru og dyggð stundar ut-
an kiirkju sem innan, leggur
hann sig eftir framar mörgum
hér, að útleggja og snúa Guðs-
orði og góðum siðalærdómum á
vort mál bæði i sundurlausri
ræðu og Ijóðmæli, hvar
til hann hefur einar þær beztu
og liðugustu gáfur. Hann er frá
sneiddur öliu óskikkanlegu og
svallsömu framferði en prýðir
sína 'kenning og gáfur með rétt
sýni og góðmennsku og sið-
prúðu líferni að ég vel trúi að
ailiir réttsinnaðir, sem við
hann kynnast eður hann er yf-
irboðinn beri til hans góðan
þela og hugástir eftir verðug-
leikum.
Nú fyrir tveim árum tók
hann við þessum Kálfafells-
stað — þ.e. Káifafelli í Pljöts-
'hverfi — hvern hann nú held-
ur, stórum niðurníddum og fall-
inum og kunni ekkert álag á
hann að fá hjá þeim bláfátæku
og skuldum vafða presti, (þ.e.
sr. Þórður Jónsson) sem þaðan
svo gott sem hraktist, sem víst
myndi hafa hlaupið tii 60 til
80 ríxdala. Hann gaf honum á
ofan, af stærstu meðaumkvan
aðskiljanlega hluti, er hann sá
hann í sinni fátækt með þurfti.
— Síðan hefur -hann upp á sinn
eigin kostnað og með stórri fyr
irhöfn i þessari Öárstið, sem
verið hefur og enn yfir stend-
ur, hverja Guð betri, vel og
rammbyggilega uppbyggt tvö
staðarins hús, nefnil. stofu og
skemmu, svo niðurfallin, að ei
var áður óhætt innundir þau
að ganga.“
En sr. Jón Hjaltalín naut
ekki lengi uppbyggingar sinn-
ar á Kálfafelli. Þrem árum eft-
ir að þetta var skrifað dundu
Skaftáreldar yfir og lögðu
Fljótshverfið í eyði (nema
Núpsstað) og sr. Jón fluttist
þaðan vestur að Hvammi
í Norðurárdal. Hann andaðist
á Brelðatoólstað á Skógar-
strönd á jóladaginn 1853. Hafði
þá verið prestur í 57 ár.