Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1973, Blaðsíða 9

fallbyssupiíður eða svartpúð-
ur.
Grískur eldur var eldfim
olía, sem ekki var hægt að
slökkva með vatni, heldur að-
eins með sandi eða ediki. ör
eða steini var dyfið í þessa
olíu og síðan skotáð með tooga
eða slöngvu, og er þeim laust
niður, kviknaði í þeim. Eitt af
aðalefnunum í þessari blöndu
var mjög þunnfljótandi olía, og
þar sem hægt var að slökkva
eildinn með sandi eða ediki, get
ur hún ekki hafa innihaldið
saltpétur, sem er eitt af aðal-
efnunum í svartpúðri.
HVER FANN EIGINLEGA
UPP PtíÐREÐ?
1 nokkrar aldir og allt fram
á síðustu öld, var almennt tal-
ið, að höfundur púðursins væri
munkur, Berthold Schwartz að
nafni, sem sagður var.hafa ver
ið uppi í lok 13. aldar og toyrj-
un hinnar 14. Nokkur vafi virð
ist hafa leikið á því, hvenær
hann lifði og hverrar þjóðar
hann hafi verið, þvi að í hin-
um ýmsu ritum er hann ýmist
talinn griskur, danskur eða
þýzkur. Þegar honum Jöngu
síðar var reist minnismerki i
Freiburg, var uppfinningarárið
sagt 1353, en það er alla vega
rangt, þar sem Játvarður þriðji
notaði sannamlega bæði púður
og fallbyssur i orrustunni við
Crécy. Þegar nefndinni, sem
hafði annazt uppsetningu minn
ismerkisdns, var bent á þetta,
hélt hún engu að síður fast við
ártalið, en sagði, að það ætti
við uppfinningu fallbyssunnar,
sem er enn verri skekkja en
hin.
Á miðöldum komu fram tveir
mjög merkir vísindamenn.
Annar þeirra er þekktur undir
nafninu St. Albert mikli, eða
Albert Magnus, og fæddist í
Bayern um árið 1200. Hann
gekk í reglu Dominikana 1230
og náði þeim frama þar að
verða biskup, en árið 1262, ár-
tai, sem Islendingar kannast
við, sagði hann embætti sínu
iausu til þess að helga sig
kennslu og visindastörfum.
Varðveitzt hefur handrit, sem
nefnist „De Mirabilis" (Um
furðuverk), hefur verið eignað
honum, og þar er gefin ná-
kvæm lýsing á „töfraeldi". Þar
eru einnig nokkrar uppskriftir
af þessu efni, og í einni þeirra
er minnzt á saltpétur sem eitt
af efnunum.
„MAÐUR TEKUR
SALTPÉTUR OG
BRENNISTEIN. . .“
Hinn vísindamaðurinn merki
frá miðöldum var líka munk-
ur. Hann var Englendingur,
fæddur í Somerset 1241 og hét
Roger Bacon. Á unglingsárum
var hann tekin-n í Fransiskus-
regluna og bjó í móðurklaustri
reglunnar í Oxford.
Hinar vísindalegu tilraunir
sínaæ og rannsóknir gerði hann
í Oxford og skrifaði niðurstöð-
ur sínar í fjölda minnisbóka.
Þá gat ekki meðlimur rómversk
katólsku kirkjunnar fremur
en nú gefið út rit án samþykk-
is páfans, og þá höfðu ekki,
eins og nú er, biskupar eða aðr
ir háttsettir kirkjunnar menn
heimild til að veita slíkt leyfi
fyrir páfans hönd.
Árið 1268 sótti hann um
leyfi til páfans til að gefa út
bók, sem byggð var á hinum
vísindalegu minnisbókum hans.
Afrit af bók þessari, sem bar
heitið Opus majus, var sent
áleiðis til Rómar. Hún var
skrifuð á árunum milli 1257 og
1265 og þvi nokkrum árum fyrr
en bók Alberts Magnus, De
Mirabilis. Þótt páfinn neitaði
að veita samþykki sitt til út-
gáfu bókarinnar, gaf hann sem
betur fer ekki skipun um eyði
leggingu hennar, og í þessu
riti er að finna sönnun þess,
að Bacon þekkti samsetningu
púðursins og áhrif þess.
Ástæðan til þess, að uppfinn
ing púðursins var eignuð
Schwartz al'lt fram á siðustu
öJd, er ekki sú, að bók Bac-
ons hafi legið rykfallin í bóka-
safni Vatikansins fram að þess
um tima. Það var Bacon sjálf-
um að kenna, þvi að enda þótt
hann hafi augljóslega selt upp
skrift sína nokkrum enskum
púðurframleiðendum, skrifaði
hann blöndunarhlutföll hinna
þriggja efna með dulmálsletri i
bók sina.
Að sjálfsögðu skrifaði Bacon
uppskrift sína á Jatinu, og i
þýðingu er hún þannig: „Mað-
ur tekur .... saltpétur . . .
og . . . brennistein, og með því
að blanda þessum efnum sam
an, getur maður kallað fram
bæði þrumur og eldingar." í
millibilunum, sem hér eru ein-
kennd með punktum, standa
eftirfarandi orð: „Luro vopo
vir can vtri“, sem er óskiJjan-
leg-t. Það var ekki fyrr en á
síðustu öld, að það rann upp
fyrir mönnum, að þessi setning
væri stafavíxl eða öfuglestur,
og þegar Oausnin var fundin,
kom í ljós, hvert væri þriðja
efnið og hver hin réttu blönd-
unarhlutföJJ. Það voru sjö hlut
ar af saltpétri .móti fimm hiut-
um af koli og fimm hiutum af
brennisteini.
Uppfinning fallbyssunnar
var óhjákvæmileg afleiðing af
uppfinningu púðursins. Eftir
að púðrið 'hafði verið innleitt
af Játvarði þriðja við Crécy,
varð það mjög eftirsótt vara af
öllum herforingjum. Það þótti
micg notaJeg tilhugsun að eiga
mikið af því meðal vopnabirgð-
anna. En þó var það ekki fyrr
en á 17. öld, að fallbyssur
tó'ku að hafa stærra hlutverki
að gegna en að vera til aðstoð-
ar fótgöngu- og riddaraliði, og
þegar fallbyssuir og önnur skot
vopn fóru þaðan í frá að hafa
úrslitaáhrif í stríði á sjó og
landi, var það fyrir þá sök
eina, að menn fundu upp að-
ferð til að hreinsa púðrið.
ÁHÆTTAN MEIRI FYRIR
VEIBIMANNINN EN
ERÁÐINA
Fram að þeim tíma hafði
púðrið verið notað í duft-
formi. Púður er reyndar nán-
ast af franska orðinu poudre,
sem dregið er af Jatneska orð-
inu pulver, sem þýðir duft.
Púðrið var blandað í réttum
hlutföllum í púðurverksmiðj-
um og afgreitt þaðan í tunnum,
en þegar þurfti að flytja það
þannig langar leiðir, var hætta
á, að hinir einstöku efnishlut-
ar aðgreindust aftur. Þegar
það var komið á áfangastað,
UTðu fallbyssuliðarnir að
blanda það að nýju, áður en
hægt væri að nota það. Oft
kom það þá fyrir, að það var
ekki nægilega vel gert, og þá
gat afleiðingin orðið sú, að ann
aðhvort yrði sprengingin of
veik til að koma skeytinu af
stað, eða of sterk, svo að fall-
byssan spyngi sjálf í Joft upp.
Hættan á hinu siðarnefnda
var svo mikil, að oft var hið
nýja vopn hættulegra skyttun-
um en óvinunum, og þeir voru
ekki margir, sem vildu hætta
lífi og limum með þvi að annast
fallbyssurnar. Og ástandið var
þannig um skeið, að svo mik-
il'l hörgull var á fallbyssulið-
um, að það varð að leita til
refsifanga í fangelsunum til að
fá þá til að taka starfið að sér.
En málið var ekki leyst, þótt
fangarnir vildu taka áhættuna
gegn loforðum um frelsi eða
aðra þóknun, því að það
þurfti að binda svo mikið lið
einungis við að gæta þeirra,
svo að þeir strykju ekki.
Með tilkomu hinnar nýju
hreinsunaraðferðar var hinum
þremur efnishlutum blandað
saman í réttum hlutfölium og
síðan bætt við fljótandi bindi-
efni. Þegar það síðan var
storknað, mátti hrista það að
vild. Það var haft í blokkum,
og af þeim brutu menn einfald
Jega stykki og stungu í fall-
byssuna, sem uppfrá þessu tók
heldur betur að komast i gagn
ið fyrir mannkynið.
Ekki liðu mörg ár eftir orr-
ustuna við Crécy, þar til
fyrsta handskotvopnið var
reynt á vigvöllunum. Það var í
rauninni ekki annað en lítil eft
irmynd af fallbyssu, sem var
fest á tré og var ekki þyngri
en svo, að einn maður gæti bor
ið það. En hin eiginlegu áhrif
þess voru nær einvörðungu
þau, að hve miklu ley.ti tækist
að skjóta óvinunum sikelk í
bringu. Byssan dró ekki nema
um 10 metra og var svo óþægi-
leg í meðförum, að oft gerðist
það, að skyttan var lögð spjóti,
löngu áður en hún hafði náð að
skjóta.
Handskotvopn, fyrirrennarar
riffilsins, sem að verulegu
gagni gætu komið, tóku fyrst
að þróast eftir að hreinsunarað
ferð hafði varið fundin fyrir
púðrið, og menn fundu upp ým
is kveikitæki. Fyrst kom vönd
uilbyssan, um 1475, síðan tinnu-
byssan um 1700, og loks fundu
hugvitsmenn upp slaglásinn
um aldamótin 1800, og það þótti
byssuglöðum mönnum stórkost
ieg uppgötvun.
Svartpúðrið var notað allt
fram tiJ 1880. Það átti fyrir
efnafræðingnum og iðnrekand-
anum Alfred Nobel að Jiggja
að móta þróun sprengiefnanna.
Árið 1867 fann hann upp dyna-
mítið, 1869 sprengi'hlaupið og
1888 reyklaust púður, nitro-
glycerin. Fyrsta sprengiefna-
verksmiðja hans sprakk í loft
upp 1864, en aðrar risu af
grunni í staðinn um heim all-
an. Þegar Alfred Nobel lézt ár-
ið 1893, 63ja ára að aldri, var
hann einn af ríkustu mönnum
heimsins, og engan furðaði á
því.
Enn hefur sprengitæknin tek-
ið stórstigum framförum á
vonri öld með atómsprengjun-
u;m. Eigi vitum vér, hvað vor
bíður, en gjarnan megum við
minnast þess, að púðrið var
fundið upp í vorum kristilega
heimi, og að helzti frumkvöðull
inn á sviði sprengitækninnar
var munkurinn Roger Bacon í
Oxford. Engipn getur þó sak-
að hann um neitt, sem af notk-
un púðursins hefur hlotizt.
Hvernig er hægt að ætlast til
þess, að menn viti, hvað þeir
eru að gjöra?
Og þá kemur mér í hug
skrítla, sem ég Jas einhvers
staðar endur fyrir löngu:
„Ef allir væru eins og þú,
Laban, þá væri heimurinn ekki
eins skelfilegur og hann er.“
„Nú hvað áttu við?“
„Jú, þá hefði púðrið aldrei
verið fundið upp.“
Duni
gefur borðinu
nýtt líf, með
litumogljósum
„Duni för gladare bord", segir Svíinn og býöur okkur að lífga
upp á boröprýöina meö fjölmörgum nýjum, innbyröis samvöldum
litum í pappírsvörum og kertum. Þrjár stœröir af veizluservíettum
auk hversdagsservíetta. Veizludúkar úr Dunicelpappír, einlitir og
mynstraÖir, vaxbornir eldhúsdúkar, glasamottur og kerti.
Duni vörustandar eru í mörgum verzlunum. Þeir sýna vel þaÖ
úrval sem yöur býöst.
FA KRISTINAR 12.1