Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.1972, Blaðsíða 2

*
haldast. E>vt að um þessar
mundir sátu þeir einmitt báðir
í Skálholti biskuparnir,
Hannes Jónsson og Finnur
Jónsson faðir hans, höfundur
hinnar mikiu kirkjusögu og
vafalaust lœrðari um þau efni
en nokkrir menn aðrir fyrr né
síðar.
Hér hefur þvi annað komið
til. Það sem vafalaust hefur
mestu ráðið um afstöðu biskup
anna var hin mikla og stöðuga
hningnun efnahags biskupsstól
anna á 18. öldinni. En þó
keyrði urn þverbak, er móðu-
harðindin skullu yfir, og
nokkru síðar landsk.jálftamir
miklu 1784. I þeim féllu flest
hús staðarins, svo að Hannes
biskup varð að hafa sig á brott
með fjölskyldu sína. Er ekki
að furða þótt nokkurn skugga
hafi borið á hinn sögulega
Ijóma staðarins i augum Hann-
esar, er hann varð að flýja
rústir hans og leita húsaskjóls
í fjarlægri sveit. Jafnframt
verður vér að minnast þess, að
ættiarðarást Hannesar Finns-
sonar, eins og annarra upplýs
ingarmanna var að nokkru
levti af öðnim þáttum spunnin
en síðar tíðkaðist, þar sem í
hana vantað5 hið rómantíska í-
vaf fornaWardýrkunar, sem
Egf>ert Ólafsson og síðar Fjöln
ismenn voru fulltrúar fyrir.
Lönmn hans til að vera þjóð
sinni til gagns var þó ekki
minni þess vegna, enda iagði
hann sig attan fram um að efla
andteet og efnahagslegt við-
nám fslendt"nía á þessu erfiða
sketði í lífi bjóðarinnar. 1 þvi
efn: er auetióst, að hann taldi
það brýnasta verkefnið að
hef’a alþýðu manna upp úr
hinni sáru örbirgð harðind-
anna og að svala þekkingar-
þré bennar. í samanburði yið
það hefur hann jafnvel talið
sö'r"iega leifð Skálholts lítils
virði.
Og þótt oss sviði nú hin öm-
ur'-wru eurlalnk Skálholtsstað-
ar oe dvrer’na hans, er það á
ennr»n hátt víst, að viðhald
bisi-'ipsstétfnna í hinni fornu
m'-n'i beirrn hefði að öllu sam-
an’ð"ðu orð’ð b.ióðinni til bless
unar. Því '">rður ekki neitað,
að b'skupsctMarnir höfðu lengi
verið ísl"n’íkri bændastétt
þungur klafi, en fjárhagur
þeirra hvildi á fomu kerfi
leigi'ábúnaðT. leigukúgilda og
marn-s konar kvaða annarra.
Þetta var arfur frá fomu léns
sk:n>'lgi b’-'nar kahólsku mið
alr'-virkiu. sem varla gat sam-
rýnr-t hugsi-'-num manna, eins
og Hannesar Finnssonar. Er
ek*_: ólíkle"t að honum hafi
oft sviðið ? ðstæðumar i stöðu
biskups, annars vegar sem sálu
sor"ara, en hins vegar sem
lénsherra yfir þrautpíndri al-
þýðu. Sala ''tólseivnanna á til-
tðlnleqa vem verði k’ppti að
visu fótum undan efnahagsle"u
siátfsbæð' '-’rkjun’-ar, en hún
átti um leið meginþátt í þvi að
TVENN
TÍMA-
MÓT
Framhald
af forsíðu
breyta íslenzkri bændastétt
úr ánauðugum leiguliðum í
efnalega sjálfstæða bændur.
Hafa þau umskipti og söguleg-
ar afleiðingar þeirra ekki ver-
ið metin sem skyldi.
Þvi er oftast slegið föstu, að
18. öldin hafi verið hið mesta
niðurlægingarskeið Islendinga,
er hafi náð hámarki með móðu
harðindunum og- hruni þeirra
þriggja stofnana, sem elztar og
göfugastar voru í landinu, bisk
upsstólanna tveggja og alþing
is á Þingvöllum. Með þessu er
hins vegar ekki nema hálfsögð
sagan. Þrátt fyrir örbirgð og
hallæri var 18. öldin timabil
vaxandi menningar og aukins
jafnræðis. Undir forustu hinn-
ar lúthersku kirkju og upplýs
ingarmanna urðu Islendingar
almennt læsir og skrifandi, en
jafnframt dró úr leiguánauð
með sölu stólsjarðanna og
hnignun hinna gömlu höfð-
ingjaætta. Þannig var lagður
grundvöllur að þvi vel upp-
lýsta og stéttlausa bændaþjóð-
félagi, sem sjálfstæðisbarátta
og nútímamenning Islendinga
er sprottin af.
Hannes Finnsson, hinn síð-
asti biskup í Skálholti, er mér
ætið hugstæður vegna þess, að
hann má með réttu kalla fyrst-
an mann, er ritaði fullkomlega
visindalega um efnahagsþró
un á Islandi. Er í þvi efni helzt
að nefna ritgerð hans um
Mannfækkun af hallærum,
þar sem hann tekur sér fyrir
hendur að kanna sögulega,
hvernig fslendingum hafði farn
azt i baráttu sinni við himgur
og haliæri allt frá upphafi Is-
landsbyggðar. Tilgangur hans
með riti þessu var í raun og
veru sá að stappa stáli í landa
sina eftir móðuharðindin miklu
og sýna þeim með rökum fram
á, að Island sé, þrátt fyrir hall
ærin, fullkomlega byggilegt,
enda hefði þjóðin ætíð reynzt
furðu fljót að ná sér eftir áföll
in. Sýnir hann fram á þetta
með ljósum rökum og notkun
allra þeirra heimilda um ár-
ferði og fólksfjölda á fslandi,
sem tiltækar voru. Kemur
skýrt í Ijós af þeim, að fólks-
fjöldi á íslandi á 18. öldinni
hefur verið nærri þeim mörk-
um, sem atvinnuvegir þjóðar-
innar gátu borið við þáver-
andi búskaparhætti og ytri að
stæður. Hvenær sem íslending
um fjölgaði upp yfir 50 þús-
und kvaddi hungurvofan dyra.
Þótt hagur þjóðarinnar sveifl-
aðist milli hallæris og góðæra,
var augljóslega um stöðnun, ef
ekki hægfara hnignun að
ræða, þegar yfir lengra tímabil
var litið. Hannes var alltof
raunsær til að boða mikla bjart
sýni við þessar aðstæður. Af-
staða hans var þvert á móti sú,
að bezta leiðin til að sigrast á
hverri raun væri að horfast í
augu við hana af fullri einurð
og raunsæi. Jafnframt skín úr
verkum hans bjargföst trú á
það, að með þekkingu og um-
bótum megi rétta hag þjóðar-
innar og bægja hörmungum ör-
birgðar og hungurdauða frá
dyrum.
Síðan Hannes Finnsson lézt
4. ágúst 1796 og biskupssetrið
fluttist endanlega frá Skál-
holti eru um þessar mundir
liðnir réttir sjö aldarfjórðung-
ar. íslendinga biðu enn mörg
hörð ár, en upp frá þessu virtist
þó alltaf miða heldur i áttina, þó
að hægt færi framan af. Móðu
harðindin reyndust þvi ekki
aðeins eitthvert mesta reiðar-
slag, sem yfir íslendinga hefur
gengið, heldur marka þau ótví
ræð vatnaskil í sögu vorri.
Eftir aldalangt tímabil efna-
hagslegrar hnignunar, tekur
þróunin nú loks aðra stefnu,
hægum skrefum í fyrstu, en
síðan með vaxandi þrótti, unz
hún hefur náð því stigi vel-
sældar, sem sjá má á fslandi í
dag.
Hér er hvorki staður né
stund til þess að rekja þessa
sögu, svo glæsilegt vitni sem
hún þö ber menningarlegum
þrótti fslendinga og atorku,
þegar þeir loks fengu svigrúm
til að rétta úr kútnum. Allt
fram á síðustu ár hafa virzt
fara saman bæði hér á landi
og i öðrum hlutum hins mennt
aða heims, örar framfarir í
framleið9lu og visindum og vax
andi trú á það, að þær stefndu
til betra mannlífs.
Þessi framfaratrú var á
fyrra hluta aldarinnar orðin
svo sniar þáttur i lífsviðhorfi
alls þorra manna, að lítt var
hlustað á vamaðarorð þeirra,
sem sáu þróunina öðrum aug-
um. Á þessu hefur orðið furðu
lega snögg breyting á allra síð
ustu árum og þá ekki sízt með-
al þeirra þjóða, sem lengst ei-u
komnar á braut efnahagslegr-
ar framþróunar, eins og til að
mynda Bandaríkin. Enn sem
komið er hefur þessi hugarfars
breyting þó ekki fundið sér
neinn ákveðinn farveg,og hún
lýsir sér með ýmsum hætti, allt
frá vonbrigðum með ávexti
velferðarrikisins og til algerr-
ar höfnunar á öllum gæðum nú
tímamenningar.
Á því leikur ekki vafi, að
breytingar af þessu tagi eiga
sér djúpar orsakir í þeiiri
þjóðfélagsþróun, sem átt hefur
sér stað í hinum iðnvædda
heimi, enda hafa menn ekki
enn gert sér grein fyrir afleið
ingum iðnbyltingarinnar, nema
að litlu Ieyti. Þegar fleiri og
fleiri hættumerki hafa farið að
koma í Ijós um afleiðingar
tækniþróunarinnar, hefur sá
ótti breiðzt út, að mann-
kynið sé nú statt á þróunar-
braut, er leiða muni til hörm-
unga og jafnvel tortimingar
eftir fáa mannsaldra, ef svo fer
fram sem horfir.
Og sannleikurinn er sá, að
fyrir þessum ótta eru sterkari
rök en flestir gera sér grein
fyrir. Ég á þar ekki við hætt-
ur kjarnorkustyrjaldar, held-
ur hina miklu einfaldari, en
um leið viðsjárverðari ógnun,
sem felst í framförunum sjálf-
um. Og svo mótsagnarkennt,
sem þetta kann að virðast, er
það jafn augljóst, þegar nánar
er að gáð. Með nútíma tækni
og vísindum skapast aðstæður,
sem eru frábrugnar þvi, sem
mannkynið hefur nokkru sinni
áður þekkt. Hinar efnahags-
legu framfarir hafa ekki ein-
göngu verið miklu örari en á
nokkru fyrra blómaskeiði sög-
unnar, heldur hafa tækifærin
til enn frekari tæknilegra
sigra ætíð virzt ótsémandi.
Meira og meira af andlegri
orku mannanna hefur þvi
beinzt að vísindalegUTn og efna
hagslegum frámförum og
árangurinn hefur ekki látið á
sér standa í nýjum uppgötvun
um og sívaxandi framleiðslu-
aukningu.
Það sem mannkyninu hefur
gleymzt í þessari sæluvímu, er
sá einfaldi sannleikur, að öllu
eru takmörk sett. Allir sem
lært hafa einföldustu reikn-
ingsaðferðir ættu þó í raun-
inni að vita, að efnalegar breyt
ingar af þvi tagi, sem átt hafa
sér stað undanfarna áratugi,
geti ekki haldið áfram með
svipuðum hraða um ófyrirsjá-
anlega framtið.
Hér nægir að minna á dæmi-
söguna, sem allir þekkja, um
indverska vitringinn, sem fann
upp manntaflið. Þegar hann
fór fram á það, að fá í laun
fyrir snilli sína eitt hveitikom
fyrir fyrsta reitinn á taflborð-
inu og síðan tvöfaldan koma-
fjölda með hverjum reit, fannst
konunginum, að það hlyti að
vera leikur einn að verða við
ósk hans. En þegar ráðgjafar
hans fóru að reikna, varð ann-
að upp á teningnum. Jafnvel
allt korn veraldarinnar hefði
«
ekki nægt til að fullnægja þess
ari ósk.
Mannkynið hefur í raunitmi
verið álika einfalt í trú sinni
og konungurinn í þessari sögu.
Það hefur til skamms tíma hag
að sér eins og endalaus vöxt-
ur í fólksfjölda, framleiðslu og
uppbyggingu væri hugsanteg-
ur. En þegar við höfum í huga,
að á fjölmörgum sviðum tve-
faldast notkun hráefna og fram
leiðsla úrgangsefna á hverjum
tíu árum, þarf litla spádóms-
gáfu til að sjá, að varla getur
liðið mjög langur timi, áður en
eitthvað verður undan að láta.
Þetta eru vitaskuld ekki
nein ný sannindi, enda hafa
vitrir menn bent á hætturnar
um margra átatuga skeið. Þó
er það fyrst nú, sem skilning-
ur er að vakna á þvi, að hér
er um að ræða eitt djúpstæð-
asta vandamál, sem mannkynið
stendur frammi fyrir í dag. En
þrátt fyrir áberandi hugarfars
breytingu viða um lönd að und
anförnu, eru enn engin merki
þess, að raunveruleg stefnu-
breyting sé framundan, og virð
ist þvi ennþá langt í það, að
við þessum margþætta vanda
verði brugðizt með nokkrura
þeim ráðum, er dugi.
Að visu er verulegur skrið-
ur að komast á aðgerðir til að
vinna gegn þeim umhverfis
spjöllum, sem tækniþróuninni
fylgja, en þar er í raun og
veru aðeins um að ræða eina
hlið vandamálsins. Þótt betri
umhverfisvemd geti vafalaust
gert mannkyninu kleift að
fresta ragnarökum menningar
vorrar um alllangt skeið, mun
hún að lokum koma að litlu
haldi, ef vaxtarhraði tækniþjóð-
félagsins helzt í svipuðu horfi
og verið hefur.
Séu skoðanir þær, sem ég
hef nú, á rökum reistar, mun
ekkert minna duga til lengdar
til að forða ógæfu, en að mann
kynið átti' sig á þvi í tima, að
það verður að breyta í megin-
atriðum þeim markmiðum, sem
keppt er að í nútíma þjóðfé-
lagi. Hín mikla áherzla, er all-
ar iðnvæddar þjóðir leggja á
hagvöxt sem efnahagsmarkmiS,
hvaða stjórnskipulag, sem þaar
að öðru Ieyti aðhyllast, verður
i vaxandi mæli að vikja fyrir
öðrum félagslegum og menning
arlegum markmiðum. Hversu
ört slík breyting þarf að eiga
sér stað, mun fara mjög eftir
aðstæðum í hverju landi. 1 hin
um þéttbýlu iðnaðarrikj um er
tíminn minnstur til stefnu, ag
þaðan berast oss nú alvarieg-
ustu varnaðarorðin í þessu
efni.
Ennþá erum vév Islendingar
flesturn þjóðum betur settir í
þessu efni vegna fámennis
vors og landrýmis. Sem dæmi
má nefna, að hér á landi eru
enn ónýttar miklar orkulindLr
i fallvötnum og japðhita, sem
hvorki munu ganga til þurrð-
Framhalá & bls. 14.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSÍNS
9. ai>ríL 1972