Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1972, Blaðsíða 3

I!i ssi.nitiiV Prousts. Móttaka h.iá jj-rcúfanum at f!lertnoht-Tonnerre.
einu 'sinni tími til a<T seft'ja við
sjálfan mig: „Nú sol'na <‘g.“ “
Ok skriðan rennur af stað.
Petta verk, seni ekki er
„bókmenntaverk“, ánetjar
l<‘san<lann og hvíslar
leyndarmálum sínum í eyra
hans. Orðaflaumurinn ber
liann nieð sér í langa ferð, í
leit að liðinni tíð. Ileinuir
Prousts lýkst ekki upp fyrir
iiðriun lesanda en þeim, seni
getur gleymt sér í þessu
hversdagslega hjali, s<nn <>r
ytri tungjörð verksins
l.<‘sandinn á jiess kost, að
nálgast verk’ð frá ýnisiun
hliðiim. I>að er söguleg heimild
og greinir l'rá niörgum
þekktum persónum. 1 það má
siek.ja fróðleik um siði og
háttu þess tímahils, sem það
spannar yfir. Það er
„rómantísk" framhaldssaga,
krydduð léttúð og slúðri, jat'n
skenuntileg afiestrar og
slúðurdálkar „Gaulois“ og
„I ’igaro", sem móðir Prousts
Kkenunti sér við að lesa. En
enginn vegfarandi ratar um
þetta völundarhús, nema hann
sökkvi sér á kaf í allan þennan
hégómaskap, sem hugleiðingar
skáldsins um liðna tíð nærast
á. Verkið er ástarsaga í stíl
við kurteisisbóknienntir eða
riddarasögur. Ástir
siig-iipersóiianna fléttast saman
frá kynslóð til kynslóðar og
bergmála liðna tíð. I
bókmenntunum er Proust á
vissan liátt liliðstakða við
Zola. Hann lýsir spillingunn: i
hi’Idrimannahverfiinum. Við
getum gert því skóna að
Proust hafi verið vinstri sinni
og dregið ]>á ályktun, að verk
lians sé skoplýsing á aðlinum
<>K borgarastéttinni. Það er
vafalaust rétt. Gleymum ]>ví
þó ekki, að Proust skopast
einnig að almúganuni. Af
Proust helði Karl Marx getað
Iært þá lexíu, að sagan er
hýsna margsliingin og flókin.
Hverjum augum lítur Proust á
„verkalýðsstéttina", tekur
hann hreint ekki eftir henni?
Þegar Proust ritar verk sit.t er
þjóðfélagið í deigln og engiim
liefði þá dottið í hug að flokka
ýmsar atvinmistétt.ir til
verkalýðs, sem nú teljast
innan véhanda lians.
Vagnekill skipaði miklu lægri
sess í mannfélagsstiganutn
heldur en ralvirki. Um
rafvirkja segir Proust að þeir
séu „tækhiyfifstéttarnienn" og
„jafn háttsettir í okkar
þjóðfélagi og riddarar í fyrri
tínia l)jóðfélögiini“. Ef inenn
reka tsernar í, að
„verkalýðurinn" spanni yfir
fáar atvinnustéttir í verki
Prousts, raunar einungis
þjónusruíólk og úrþvætti
þjóðlélagsíns, t.d. gleðikomir,
er því til að svara, að
þjónust.ufólk var þá enn niiklu
f jölmennari stétt heldur en
verksmlðjiiverkanienn. í verki
I’rousts svíkur markgreifi de
Saint-Eoup eldabuskiina
vegna þess, að luin er
afturhaldssöni, en hann
lýðveldissinni, sósíaiisti og
Dreyfussínni. Þjóniistufólk var
úr bændastétt og bar virðingu
fyrir liefðbiindnuni verðmætum
Flestallar stéttir eiga fiilltrúa í
verki Prousts. Þar ægir saman
herniönnum, sendiráðsmönn-
uni, listamönniini, kekniim,
visindamönnum, róttækum
borguriim og „snobbum", ölliun
öðriiin en þeim, sem eru virkir
þegnar þjóðfélagsins. —
Verkamenn, bændur
bankastjórar, iðnrekendur og
st jóriimálamenn eiga enga
fiilltrúa i þessu verki.
Sögulega fjallar verkið aðeins
um heimsstyrjöldina og
Dreyfusniálið. Eins og oft
]>egar sagnritari Iýsir
samtiðinni, gleypir lítil saga
niikla sögu. í stað þess sýnir
Proust okkur „hið Ijúfa Uf“
Parísarborgar á þelin tíma,
þegar stigin eru fyrstu skrefin
til framkvæmdaþjóðfélagsins.
Verk Pronsts er merkilegt,
v<‘gna l>ess að það er
timamótaverk. Sá he'anur, sem
hann lýsir er á hverfanda
hveli. Þjóðfélagið stendur á
krossgötuni. Inipressionisminn
i málaralist og bókmenntum
endurspeglar þessa iipplausn.
Þjóðfélagið losnar úr skorðum,
það slaknar á siögæðishömliin-
um, málaralistin verður
afskræmisleg, tónlistin
lijáróma og skáldsagan
brýtur af sér hið hefðbundna
form. Hið kyrrstæða,
fastmótaða þjóðfélag víkur úr
Hrafn Gunnlaugsson
EDDA
augu mín lokast
en þú lifir áfram í sjónum mínum
svöl eins og norðurljós
frosin í svelli
ljósust ljósálfa
í dansi draumvætta
Edda — ó Edda
á skjannhvítum vötnum
sker svefnlaus hugur
nafn þitt í ísinn
OG FIÐLUBOGI
MILDUR STRÝKUR
ÞREYTTAR TAUGAR
(þrjár laglínur)
Vetrarnótt og naprir vindar reika.
í gegnum frostrósir
gægist tunglið bleika inn um gluggann.
Það er sú stund
er varir þínar votar snertu mig
og brenndu um alla vegi
í vitund mína sorg á nýjum degi.
Það er sú stund.
Ég bíð þín eins.og áður
unz gráir baugar boða ljósan morg'un.
Ég bíð þín enn
og friðlaus hugur flöktir
um hjarn og þráir þig.
HEIMA
Haustið ríður möskva
úr rjúkandi mjöll
og gulu laufi
yfir götur og torg.
Ég hef ánetjazt
atlotum þínum
og veðráttunni
óútreiknanlegri.
Hálfkær í hringiðu
hraðvængja daga
flækist ég fastur
í veglausum götum.
Heima — ó heima
haustið ríður net
úr nútíð og þátíð
um huglausa vitund.
s<‘ssi fyrir þróunarþjóð-
fékijíiim. Impressionisminn í
verki Prousts endurspeglar
þessa iipplausn. Annað
hliðstætt dæmi um þessa
iipplaust er sajra Tómasar
Mann, „Danðinn kveður dyra í
Feneyjum", sem hann skrifaði
1913 ojí kvikniyndagerðaniaðnr
inn Visconti festi á hvíta
tjaklið. Visconti hefur lmj>saö
mikið um syndina, jjlataðar
sálir, helvíti ojr hejmsendi.
Hanu liefur mi leitað á f jörur
Pronsts oj; sótt þanjjað efnivið
í mynd. Það er enjjin tilviljim
livar hann ber niður. Proust er
niðiirrifsmaður ojí
tviskinniing'iirinn milli
heinisafneitarans og heims-
mannsins rnagnar tjáningii
verks lians.
Proust er utangarðsmaðiir og
sérvitringur. Kynvilla hans <>g
sjúklegur barnaskapur ala á
tvískinnunginum í
skapgerðinni og þess vegna
skynjar liann næmar en aðrir
liið afbrigðilega. Ilann er
nýjungagjarn með afbrigðum.
I.okaður innan l jögiirra veggja
var liann upptendraður af
áhuga á nýjiim iippgötvunum,
svo sem flugvélum og bílum og
einn af allra fyrstu
rithöfiindum sem fengu sér
síma.
Proust er fæddur í VIII. hverfi
Parísarborgar, við Boulevard
Haussman. Þar bjuggu margar
þekktar f jölskyldur. Upp að
iburðarmiklum húsum lágii
breiðar marmaratröppur
prýddar raiiðum dreglum.
Handan við Signu, i VII. hverfi,
útborg Saint-Germain bjó
aðallinn enn við gamla befð og
siði, þótt þessi tvö
borgarhverfi væru senu að
glata þeim Ijóma, sem iengi
hafði leikið um þau, enda
þjóðfélagið, sm hafði byggt
þau að líða undir lok. Proust
lauk ævi sinni í Hamelingötu
eins og frú Verdurin, ein af
sögupersóniim bans, sem varð
prinsessa de Guermantes. i
verkinu lætur Proust liana
bregðast af raunsæi við
breyttum timum. Ilún gengur
út í Bologneskóg ásamt
aðalsmönnunum, vinum sinum,
sem framvinda timans hefur
söpað út í ólgandi mannhafið,
eins og goðuin af stalli og þau
hverfa í hóp léttúðardrösa og
amerískra niilljónainæringa.
Blómaskeiö borgarastéttarinn-
ar er á enda og „brjáluðu
árin“ fara í hönd, við seiðandi
tangótóna og „ragtime" tónlist.
Verk Prousts er góð Iieimild
um þá f jölbreytilegu samsuðu,
sem þjóðfélagið var orðið.
Tengsl hafa myndazt milli
fólks úr óliku umhverfi.
Sjóbaðstaðir og
spunaverksmiðjiir eru staðir
]>ar sem l'ólk hittist og kynnist.
Þær hræringar, sem hriindjð
hafa af stað þjóðfélagslegum
þróunarstökkbreytingiim liafa
ævinlega sprottið upp af
dreggjum þ.jóðfélagsins, úr
umhverfi slæpingja og
gleðikvenna.
Framh. á bls. 15
6. febrúar 1972
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3