Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.1970, Blaðsíða 13

iangt íielm & verfcstæSið — það
fer eftir geðbrigðuim hans
hverju sinni.
Migheppinaður snillimgur eða
seiniheppinn áhugamaðiur er al-
geng manngerð í Sögum að
norðan, isamanber sögurnar
Fæddur únsmiður, Spilað á org
dl og í rauninmi einnig Hestur-
inn Sigurfari. Og vegna þeirra
er hér loks tímabært að kveðja
til vitnis einkunnarorð bókar-
innar — „þú ert heimur, sem
þú býrð þér til og hefur á
valdi þínu, í heimi, sem þú
hvonki býrð þér til né hefur
á valdi þínu“ — maður botnar
ekki í mistökum s'ínum, skiilur
ekki einu sánni, að honum hef-
ur skjátlæt, en lifir í sælli
blekking og trú á ágæti sitt.
Hvað skal þá segja um Sög-
ur að norðan sem heitld?
Hannes Pétursson er hö-fund-
ur, sem fer sínar eigin leiðir,
víst er um það; s'tefnur og tízka
marka lítt svipmót verka hans.
Þau ryðja sér ekki heíldur til
rúms með háreysti, en berast
uppi af mýkt, þýðleika og
þokka náttúrlegrar frásagnar.
Sögur að norðan fjalla fæstar
um leikræn örlög, og þvi síður
enu þær skreyttar með afbrigði
legum stíl. Þvert á móti eru
þær giska einfaldar, svo að
formi sem efni. Táknrænt gildi
þeirra sýnist líka takmarkað,
utan hvað altur góður skáld-
skapur felur í sér víðtaek lífs-
sannindi og lýsir út frá sér.
Gagnrýnendur hafa talið
þesaar sögur síðrii ljóðum Hann
esar. Ef til vill hafa þeir rétt að
mæla. Á hinn bóginn kunna
sögurnar að vera heppilegur
viða-uki við ljóðin, skýra bak-
grunn þeirra og leiða í ljós þá
stemmiinig, sem þau þúa yfir.
Sjöundi áratugurinn — sem
öðru fremur miætti kallast ára
tugur skáidisög.unnar — var ný
hafinn, þegar Sögur að norð-
an komu út. Samt væri óráð-
legt að tiltaka þær sem ein-
kenni fy.rir þann tíma. Hvorki
voru þær leifar g.am'alilar tízku
né fyrirboðd nýrrar stefnu,
heldur standa þær furðuóháðair
degi og ári, enda sprottnar upp
úr grónum jarðvegi.
Felumyndir
Fnaonlh. af bls. 5
vaxni maðurinn og leit í kring-
um sig, „við höfum hér meðal
okkar hugsjónamann, sannkall-
aðan hugsjónamann.“
Faðir Geirs, hár maður og
stirðvaxinn, dökkleitur og pír-
eygður, kom til þeirra og sagði
við hvassleita manninn: „Orð
þurfa jarðveg.“ Svo gekk hann
til Geirs og sagði: „Okkur var
að detta í hug, hvort fólkið
hefði gaman af að fara í leik.“
„Ég er að hugsa um að fara
núna,“ sagði Geir. „Við strák-
arnir vorum að hugsa um að
fara á skemmtistað."
„Jæja, góði,“ þú hefur það
eins og þú vilt. Komdu ekki
mjög seint heim,“ sagði Jóhann-
es.
„Megum við fá eina portvíns-
flösku inn á herbergi?" spurði
Geir.
„Það er enginn ykkar á bíl?“
„Nei.'við tökum leigubíl.“
„Ég skal nefna það við þjón-
ustustúlkuna.“
Geir gekk í gegnum stofuna
og fram á ganginn. Inni í stof-
unni sat sá kúluvembdi með
fullt glas. Hann hallaði sér að
manninum með barnsaugun og
spurði þyrkingslega: „Hvað hef
ur þú gert fyrir flokkinn?“
Á ganginum stóð móðir hans
og bosmamikil ofantekin kona.
„Persónulega er ég ekkert á
móti Dúddlí," sagði konan, „en
finnst þér ekki ólekkert af
henni? Hún veður beint fram
fyrir mig, þegar ég er að tala
við sendiherrafrúna og fer að
tala við hana á frönsku, þótt
hún viti, að ég skil ekkert í
frönsku. Svo þegar þær eru
búnar að tala heillengi, þá spyr
madame Barbieri mig: „Vous
compriez, madame?“ Auðvitað
svaraði ég: „Mais oui! II font
trés intressand, trés intress-
ant.“ Þá horfði hún eitthvað
svo pínlega á mig. Hugsaðu þér,
svo spurði ég Dúddí á eftir, um
hvað þær hefðu verið að tala.
Þær voru að tala um baiiniaibleyj
ur. Nú heldur konan að ég sé
fífl. Guð, ég er svo sjokkeruð.“
Geir fór inn í herbergið sitt
til félaga sinna.
Bertrand
Russel
Fnaimih. af bls. 7
flestum „nýtízkulegum" skóla-
frömuðum um það að kerfis-
bundin menntun væri lítilvæg
eða að alveg aatti að fella nið-i
ur aga. Þess vegna söfnuðum
við saman hópi 20 barna á svip-
uðum aldri og John og Kate,
með það í hyggju að halda
sömu börnunum öll þeirra
skólaár.
Við tókum á leigu hús bróð-
ur míns, Telegraph House í
South Downs á milli Chichest-
er og Petersfield, til að nota
fyrir skóla. Húsið dró nafn af
því að hafa verið merkjasendi-
stöð á rikisstjórnarárum Ge-
orgs III., ein af langri röð
siíkrta stöðivia, seim senidiu ljós-
merki milli Portsmouth og Lond
on. Sennilega hafa tíðindin um
orrustuna við Trafalgar náð til
London með þessum hætti.
Við rekstur skólans rötuðum
við í ýmsa erfiðleika, sem við
hefðum átt að sjá fyrir. Fyrsta
vandamálið var fjárhagsgrund-
völlur skólans. Það var bersýni
legt, að geysimikið fjárhagslegt
tap hlaut að verða á rekstri
sikiólajnE. Þalð hefðum við aðeiins
getað forðiazt mieð því að
stækka skólann. En við gátum
ekki stækkað skólann nema
mieð því að breyta hioinium til
þess að þóknast venjulegum
foreldrum. Til allrar hamingju
hafði ég mjög miklar tekjur á
þessum árum af sölu bóka og
fyrirlestraíerðium til Amieríku.
Annar erfiðleiki var sá að
sumt af starfsliðinu gat aldrei
femgizt til að hegða sér í sam-
ræmi við grundvallarreglur
okkar, nema að annað hvort
okkar væri viðstatt, hversu oft
sem reglurnar voru brýndar
fyrir þeim.
í þriðjia liaigd var vandamál,
sem kannski var erfiðast við-
fangs. Við höfðum fengið óeðli-
lega háa hlutfallstölu vand-
ræiðiaibartma. Vi!ð hefðium átt
að vera á varðbergi gegn þessu,
en í fynstu voruim viö fegiin að
fá næsburn hvaðia bam sem var.
Þeir foreldrar sem helzt hneigð
ust til að reyna nýjar aðferðir,
voru þeir sem áttu í vandræð-
um með böm sdm. Venjuloga
voru þessir erfiðleikar foreldr-
anna sök, og hin slæmu áhrif
fávizku þeirra voru endurnýj-
uð í hverju leyfL
Hver sem orsökin kann að
hafa verið, þá voru mörg barn-
anna haldin grimmd og eyði-
leggingarfýsn. Ef við hefðum
gefið þeim alveg frjálsar hend-
ur, hefði um leið verið komið á
fót óiginainsitjóm, þar sem hinir
sterku hefðu haldið þeim veik-
ari í stöðuigri eymd og anigist.
Skóli er eins og veröldin, —
aðeins með stjóm er hægt að
koma í veg fyrir ofbeldi. Það
vanð því aðalstarf mitt utan
kennslustunda að reyna að
venja börnin af grimmdinni.
Við skiptum þeim í þrjá
hópa, — stóra, miðlunga og
litla. Einn af miðlungunum var
síf'ellt að fara illa mieð þá litlu,
svo að ég spurði hann hvers
vegna hann gerði það. Svar
hans var á þessa leið: „Þeir
stóru lemja mig, svo að ég lem
þá litlu, — það er sanngjarnt.“
og hann var sannfærður um að
svo væri.
Stundum komu Ijós mjög
undarleg fyrirbæri. Á meðal
nemendanna voru systkini, sem
áttu mjög tilfinningasama móð
ur. Hún hafði kennt þeim að
sýna hvort öðru ofurmannleg-
an skammt af ástúð. Dag nokk-
urn fann kennarinn, sem var til
eftirlits við miðdegisverðarborð
ið, hámál í snipummi, þeigar ver-
ið var að bera hana á borðið.
Eftir nokkrar yfiitueyrslur kom
það upp úr kafinu, að hin ást-
úðlega systir hafði látið nálina
í súpumia. „Viisisir þú ekki aV5 þú
gætir dáið ef þú gleyptir
hana?“ spurðum við. „Jú, jú,“
sagði hún, „en ég borða aldrei
súpu.“ Frekari rannsókn leiddi
í ljós að hún haifði vomiazt til
þess að bróðir hennar yrði
fórnarlambið.
Öðru sinni, þegar óvinsælu
barni höfðu verið gefnar tvær
toanlíniur, þá gripu tveár aiðrir
krakkar til þess bragðs að
reyna að brenna kanínurnar. f
þessari tilraun kveiktu þau
eld, sem sveið nokkrar ekrur
lands og hefði kannski brennt
ofan af okkur húsið, ef vind-
áttin hefði ekki breytzt snögg-
lega.
Fyrir okkur persónulega og
fyrir börnin okkar tvö, komu
upp sérstakir erfiðleikar. Hin-
ir dren'girmir héldiu auövitað að
Joihm miyti sérréttimdia, en við
urðum aftur á móti að halda
honum og systur hans í óeðli-
legri fjarlægð frá okkur, nema
í leyfunum, til þess að þau nytu
ekki sérréttinda. Og þau áttu
einnig í vök að verjast. Þau
urðu annað hvort að „klaga“
eða stunda gagnvart foreldrum
sínum. Sú fullkomna hamingja,
sem ríkt hafði yfir sambandi
okkar við John og Kate, var
eyðilögð, og í staðinn var kom-
in þvingun og feimni. Ég hugsa
að eitthvað þessu líkt komi allt
af fyrir, þegar foreldrar og
börn eru við sama skóla.
Þegar ég lít um öxl, sé ég
að ýmislegt var vanhugsað í
starfrækslu skólans. Hópur
ungra barna er ekki hamingju-
samur, nema til komi hæfilega
mikil regla og fastar venjur.
Ef börn eru látin afskiptalaus,
leLðist þeim, og þaiu smúa sér
að stríðni og skemmdarverk-
um. 1 frítímia þeirra ætti alltaf
einhver fullorðinn að vera
skammt undan til að stinga
upp á skemmtilegum leik eða
dægradvöl, og leggja til það
frumkvæði, sem varla er hægt
að búast við af ungum börn-
um.
Þá var það rangt hjá okkur
að láta sem meira frelsi ríkti
í skólanum en var í raun og
veru. í heilbrigðis- og hreinlæt
ismálum ríkti mjög lítið frelsi.
Börnin urðu að þvo sér, bursta
tennurnar og fara í rúmið á
réttum tíma. Að vísu höfðum
við aldrei lýst því yfir að frelsi
ætti að ríkja í þeim málum, en
fávíst fólk, einkum blaðamenn
í leit að æsandi efni, sagði eða
trúði því að við værum and-
víg öllum hömlum og þvingun-
um við börn. Eldri bönnim sögð<u
stundum, þegar þeim var sagt
að bursta í sér tennurnar: „Er
þetta svo kallaður frjáls
skóli?“ Þau sem höfðu heyrt
foreldra sína tala um það frelsi,
er vænta mætti í skólanum,
tóku sér oft fyrir hendur að
sannprófa það með því að at-
huga, hve langt þau gætu geng
ið í óþekkt, áður en þau yrðu
stöðvuð. Þar sem við bönnuðum
aðeins það, sem bersýnilega var
skaðlegt, gátu slíkar tilraun-
ir verið mjög óþægilegar.
Árið 1929 gaf ég út bókina
„Marriage and Morals“ (Hjóna
band og siðferði). Það var eink
um vitnað til þeirrar bókar i ár
ásinni sem gerð var á mig í
New York árið 1940. í henni
setti ég fram þá skoðun að ekki
væri að búast við því að maður
og kona væru hvort öðru
undantekningalaust trú í hjóna
bandinu, en að þau ættu að
geta haldið áfram að vera góð-
ir vinir, þrátt fyrir víxlspor.
Eg hélt því hins vegar ekki
fram að það væri heppilegt að
framlengj a hjónaband, ef eigin
konan eignaðist barn eða börn
sem eiginmaðurinn væri ekki
faðiir a!ð. í því tilfielli mælti ég
með skilnaði.
Ég veit ekiki bvað mér þykir
nú í dag um hjónabandið. Það
virðast vera óvéfengjanleg rök
gegn hverri kenningu, sem á að
ná til þeirra almennt. Ef til vill
veldur skilnaður oft minni
óhamingju en aðrar lausnir á
erfiðu hjónabandi, en mér er
ekki lengur mögulegt að pré-
dika neinar ákveðnar kenni-
setningar um þetta efni.
HUGHREYSTINGAR LEITAÐ
TIL STÆRÐFRÆÐI
OG STJARNA
í öðru hjónabandi mínu hafði
ég reynt að varðveita þá virð-
ingu fyrir frelsi konu minnar,
sem ég hélt að „trúarjátning“
mín krefðist. Ég komst hins
vegar að því að hæfileiki minn
til að fyrirgefa var talsvert
minni en þær kröfur sem ég
gerði til hans, og að það mundi
gera mér mikið mein að glíma
áfram við vonlaust viðfangs-
efni á meðan ég gerði engum
öðrum neitt gagn með því held-
ur. Hver sem var hefði getað
saigit mér þetta fyrir, að ég var
blindaður af kenningu.
(Endahnúturinn á upplausn
annars hjónabands Russels var
rekinn árið 1935 með skilnaði.
Næsta ár kvæntist hann Pat-
riciu Helein Spenoe, seim er móð
ir yngsta barns hans, Conrads.)
Ég var mjög óhamingjusamur
um nokkurra ára skeið eftir
þetta.
Eins og eðlilegt er, þegar
menn eru að reyna að látast
ekki sjá augljósa orsök djúp-
stæðrar óhamingju, fann ég
mér ópersónulegar átyllur fyr-
ir dapurleika mínum. Ég hafði
verið fullur persónulegrar ör-
væntingar í byrjun aldarinnar,
en á þeim tíma aðhylltist ég
meira eða minna platonska
heimspeki, sem gerði mér kleift
að sjá fegurð í heimi ofar ver-
öld mannanna. Stærðfræði og
stjörnurnar veittu mér hug-
hreystingu, þegar engrar hugg-
unar virtist von í heimi manna.
En breyting á heimspekiskoð
unum mínum hefur svipt mig
slíkri huggun. Solipsismi þjak-
aði mig, sérstaklega eftir að ég
hafði lesið túlkuin Eddiinigtans á
eðlisfræðiiinini. Svo virtist sem
það, sem han/n hugsaði sér vera
náttúrulögimiál, væru aðeins mál
fræðihefðir, og að eðlisfræðin
fengist alls ekki við hinn ytra
heiim. Ég á eikki við að ég hiafi í
raun og veru trúað þessu, en
þetta sótti á mig öðru hverju
eins og martröð og hafði síauk-
in ítök í hugmyndaflugi mínu.
Eitt þokudrungið kvöld sat ég
í turni mínum í Telegraph
House, eftir að allir aðrir voru
gengnir til náða. Þá reyndi ég
að lýsa hugarástandi mínu í
svartsýnni hugleiðingu um eðl-
isfræði nútímans:
„Þegiar étg sat aleinn í tuirnd
mínuim um mdöniætuirskeið,
minnist ég skógarins og hæð-
anna, hafsins og himinsins, sem
dagsljósið sýndi mér. Nú, þegar
óg horfi út um emihvern hinna
fjögurra glugga, sem vita í
norður, suður, austur og vest-
ur, sé ég aðeins sjálfan mig
speglast dauft í glerinu með
ógnvekjandi þokuna í baksýn.
Hverju skiptir það? Sólarupp
rás morgundagsins mun færa
hinum ytra heimi aftur fegurð-
ina, er ég vakna af svefni mín-
um.“
„En það svartnætti sálarinn-
ar, sem hefur lagzt yfir mig, er
ekki eins skammvinnt, og heit-
ir engri vakningu af svefni.
Fyrruim virtist mér griimmd,
smásálarhátfcur oig nöldiur dagl.
lífs létfcvaagiur baikigruminur mik
illeika skínandi stjarnanna og
glæsilegs framgangs alheims-
ins. Hvað um það, ef alheimur-
inn lyki göngu sinni í skyndi-
legum alheimsdauða? Það væri
ekki síður glæsilegt. En nú hef
ur þetta allt saman skroppið
samain og ekikert er eftir, nema
mim eigiin spegilmymd á
þeim sálarglugga sem ég horfi
gegnum út í nótt tómsins."
„Byltingar stjöhnuþokunnar,
fæðing og dauði stjarna, eru
ekki annað en þægilegur til-
búningur sem lijálpar til að
tengja saman mínar eigin lít-
ilsverðu tilfinningasveiflur, og
kannski tilfinningar annarra
manna, sem eru lítið skárri en
ég. Enginn dýflissa hefur
nokkru sinni verið gerð svo
þröng og dimm sem sú, er
myrkravísindi okkar eigin tíma
læsir okkur inni í, því að hver
einasti fangi hefur trúað því að
utam veggjanna finmist frjáls
heimur. Það er myrkur fyrir
utan, og þegar ég dey, þá verð-
ur líka myrkur inni fyrir. Það
er engin dýrð, engin óendan-
leiki nieimis statölar, aðeins fánýt
áhrif eitt augnablik, — og síð-
an ekkert."
12. júií 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ]3