Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.1970, Blaðsíða 4

Þessi tvískinnungur í drengn
um og ósamræmi við umhverfið
er kænlega samsamaður stíl og
undirbygging Leika í fjörunni,
sem er blanda af ljóðrænum
endurminningum annars vegar
og epík hins vegar; runnin upp
úr grófgerðum jarðvegi, síðan
jafnað yfir með mjúkri áferð.
Hrjúfur veruleiki sögusviðsins:
tillitsleysi, hranaleg svör og
annar ruddaskapur, kæfa ekki
ljóðrænan anda verksins, held-
ur svo sem blása í hann dýpri
tilfinning.
En um söguhetjuna, drenginn,
er það annars að segja, að
hann kemst smám saman að
raiuin um, að eikiki er allt sem sýn
ist í samskiptum manna í þorp-
inu hans, að lífið er órökrétt,
óvænt og furðulegt. Undir lok-
in kveður hann allt í senn:
bernsku sína, kennara sinn í
orgelspili og — þorpið, þar sem
hann hefur alizt upp og mótazt,
og heldur á vit hins ókunna;
sögusviðið lokast að baki hon-
um.
Þó varla sé ástæða til að
leggja beinan táknrænan skiln
ing í Leiki í fjörunni, kemst
maður varla hjá að bera sögu
drengsins saman við lífshlaup
ungs rithöfundar á þeim tíma,
þegar Jón Óskar var að hefja
skáldferil sinn, svo margt virð-
ast þeir eiga sameiginlegt, t.d.
hversu drengurinn er bæði ná-
lægur og fjarlægur þeirri lífs-
baráttu, sem háð er í kringum
hann, hvernig hann hverfur frá
hinu hefðbundna án þess að
finna sér öruggt takmark að
stefna að, og svo framvegis.
Hefði höfundur prjónað við sög
una öðru bindi, má vera þetta
hefði komið betur í ljós. En
Jón Óskar valdi aðra leið.
Næsta lausamálsbók hans varð
hvorki smásagnasafn né skáld-
saga, heldur endurminningar
frá fyrstu ritlistarárum hans,
Fundnir snilliinigar. Þó ef til vill
megi tengja þó bók við Leiki
í fjörunni, verður þess ekk
freistað hér, þar eð hæpið er
að kveðja slíkt rit til vitnis um
skáldverk. En bæði saman sýna
þessi verk, að Jón Óskar hefur
— jafnvel öðrum samtimahöf-
undum fremur — reynt að gera
sér grein fyrir hlutverki sínu
sem skáld, fráhvarfi sínu frá
eldri hefð oig rölkiuim þeirrar
bókmenntalegu þróunar, sem
hófst með honum og jafnöldr-
um hans, atómskáldunum
óheppni þeirra, mistökum og
— árangri; og er sá hluturinn
líklega merkilegastur í sögum
hans og endurminningum.
- * -
Hannes Sigfússon (1922),
jafnaldri Jóns Óskars að kalla,
má teljast til höfunda, sem slá
í gegn með fyrstu bók og njóta
hennar og gjalda upp frá því.
Ljóðflokkurinn Dymbilvaka,
sem fylgdi Tímanum og vatn-
inu að útkomuári, er mikils
háttar skáldskapur, þó hann sé
ekki alls kostar frumlegur, og
verðskuldaði meiri athygli en
raun varð á, þegar hann kom
fyrir almennings sjónir. Síðan
hefur Hannes aukið við tölu
ljóðabóka sinna, en ekki við
skáldlegan áhrifamátt þeirra;
dlofniað hefur yfir þeim, jaifint
og þétt; stoáldið hefur e'kki náð
aftur sínum hreina tóni.
En Hannes hefur fengizt við
fleiri greinar en ljóðlist. Með
hliðsjón af magni og bóka-
fjölda mun t.d. fara mest fyrir
þýðingum hans; hans hefur ís-
lenzkað um tvo tugi bóka. Enn
fremur hefur hann sent frá
sér eina frumsamda skáldsögu,
Strandið (1955). Fylgdi bamn
henni úr hlaði með stuttum for
mála eða athugasemd, þar sem
hann skýrði frá tilurð (hienmiar
og tilgangi; svohljóðandi:
„Þetta er skáldsaga — ekki
frásögn raunverulegra at-
burða. Ef sagt er að höfundur-
inn hafi notað sjóslysið að
Reykjanesvita sem átyllu til að
skrifa bókina, þá er það ekki út
í hött. En hitt hæfir beint í
mark, ef sagt er, að hann hafi
haft aðra og geigvænlegri at-
burði í huga. Atburði sem hafa
gerzt — og munu eif til vill
gerast.“
Svo mörg eru þau orð. Um
þennan formála er það annars
að segja, að höfundurinn mun
hafa dvalizt við Reykjanesvita
1950, þegar sá atburður gerðist
þar nærri, að brezka olíuskip-
ið Clam rak stjórnlaust að landi
og meira en helmingur áhafnar
innar fórst í brimgarðinum. Sú
er sem sagt ,,átyllan“.
En hvaða skilning ber þá að
leggja í útlegginguna? Hvaða
geigvænlegri atburðir eru það,
„sem hafa gerzt — og munu
ef til vill gerast“ og minna svo
á skipsstrand og mannskaða,
að lesandi, sem er ekki því
ófreskari, átti sig á, hvað höf-
undurinn sé að fara? Vita-
skuld er úr mörgu að velja.
En einlægast er að hugsa sér
Stramdið sem pólitíska tíkáld-
sögu og staðnæmast þá fyrst
við seinni heimsstyrjöldina,
sem var enduð fyrir fimm ár-
um aðeins, þegar Clam strand-
aði við Reykjanes. Strandið get
ur þá skoðazt sem myndhverf
stríðtsisiaigia, líkit otg t.d. La Peste
eftir Camus og fleiri sögur af
sama toga spunnar. Ennfremur
má minna á kalda stríðið, sem
geisaði hvað hatrammast í
þainin muinid; eða með öðr-
um orðum frá því að „átylliu"
sögunnar bar að höndum, þar
til höfundur sendi hana frá sér,
fullritaða — ár Kóreustríðsins
og almenns ótta við kjarnorku
styrjöld og þar með tortíming
alls mannkyns. Vera má, að höf
undur eigi við þá hluti, þegar
hann talar um atburði, sem
„muni ef til vill gerast". Strand
inu er þá ætlað að vera nokk-
urs konar völuspá og greina
frá ragnarökum kjarnorkuald-
ar. Þannig má bollaleggja án
þess að komast að niðurstöðu;
en sennilegt, er að flestir les-
endur hafi lagt þennan skiln-
ing í Strandið, að minnsta kosti
fyrst eftir að það kom út.
En skáldverk lifir ekki enda
laust á skírskotunum og spá-
sögnum, jafnvel þó skírskotað
sé til merkilegra hluta og spáð
fyrir um aðra sýnu merkilegri.
Og verður að segjast eins og
er, að Strandið er ekki viður-
hlutamikið skáldverk, þegar
þessari aukamerking sleppir. í
fyrsta lagi er það laklega sam-
ræmt innbyrðis; illa skipulagt,
og má skipulagsleysið stafa af
hæpnum aðferðum við bygging
þess fremur en kastað hafi ver-
ið til þess höndum — um slíkt
verður Hannes Sigfússon tæp-
ast vændur. Þarna er sem sé
leitazt við að fella saman tvær
til þrjár sögur, sem eru sagðar
Fraimih. á bls. 12
FELU-
MYNDIR
SMÁSAGA
eftir
þorstein antonsson
BÖKMENNTIR
OG LISTIR
Á myndinni er kona með garð
könnu að vökva byssustingi,
önnur í tímaglasi og hjarta í
gaddavír.
Hann var einn í herberginu,
hló lágt og lokaði málverka-
bókinni, sagði: „hvílíkur sam-
soðningur!" og kveikti sér í síg
arettu. Herbergið var þakið bók
um föður hans í hillum frá gólfi
til lofts.
„Geir!“ var kallað að framan.
Hann svaraði og gekk fram á
loftskörina.
„ÆtLarðiu ekki að fara að búa
þig, drengur?” Systir hans stóð
fyrir neðan, rauðhærð.
Hann skipti um föt, fór svo
niður. Hann heyrði óminn frá
samræðum gestanna innan úr
stofunni. Á ganginum stað-
næmdist hann við glugga og
horfði út. í fjarska klauf borg-
in síðustu geisla kvöldsólarinn-
ar,- svört og hvít eins og granít-
urð. Ein stjarna tindraði í
norðri. Skip sigldi undir henni
djúpt úti á flóainuim og vatniaði
í yfirbygginguna.
Hann smeygði sér inn í stof-
una lítið eitt óstyrkur. Flestir
gestirnir voru komnir. Nokkrir
voru þegar búnir að fá glas og
dreyptu á. Aðrir biðu. Konurn-
ar voru þrjár og fjórar saman
í hóp og töluðu frjálslega. Karl
mennirnir voru út af fyrir sig,
sumir að virða fyrir sér mál-
verkin á veggjunum, aðrir skipt
ust á stuttorða athugasemdum
um istarf sitt.
„Elsikain" — móðir hainis boim
yfir gólfið til hans og fylgdist
brosandi með, þegar hann gekk
á milli og kynnti sig en kink-
aði kolli til sumra. Þjónustu-
stúlka kom með glös á silfur-
bakka og bar á milli: Martíni,
vískí, gin og tónik og gos. Hann
fékk sér gos og skaut sér út að
glugganum. Bjúgnefjaður ístru-
maður með ænstænshár og þum
alfingurinn undir boðungnum á
gamaldags svínseyrnasmóking
tók sér glas með þessari at-
hugasemd: „Er þetta bakkinn,
sem höfuð Jóhannesar var fært
Kleópötru á forðum?" Og þok-
aði sér upp að hlið Geirs. Upp-
örslukioniaini broisti öimimulieiga,
oig hrymjamidi samræðmaima
raskaðist eitt augnablik meðan
athugasemdin var melt.
„Þú munt vera sonur Jóhann
esar,“ sajgði diigri maðurinn.
Geir minnti, að maðurinn væri
stjórnmálamaður. Þeir þögðu
um hríð. Honum datt í hug, að
rödd sín mundi bresta skræk
við bassaxödd miaminisiimis. „Það
er niú svo,“ saigði miaðurinin. Blá
reykjarsvæla hvíldi þegar yfir
miðju herberginu. Geir saup á
glasinu og fór hægt að því.
„Þú ert í skóla,“ saigðii maður-
inn og sleppti boðungnum á
jakkanum en tók í staðinn að
hamra á glasið.
„Ég er í sjötta bekk í mennta
skólanum," svaraði Geir.
„Hvað þykir þér skemmtileg-
ast?“
„Ætli það sé ekki enskan.“
„Ah,“ sagði digri maðurinn.
Gráklædd drottningarmóðir í
síðkjól úr hvítasilki kom að
þeim og klappaði digra mann-
inum á magann með svifmjúkri
hneyfiinigu, hrLnigablilki oig sagði:
„Alltaf entu isiaimi sijanmöriinin,
Birgir,“ drap um leið tittlinga
framan í Geir, en röddin bar
með sér, að þessari konu leyfð
ist meir en öðrum konum sakir
innri siðprýði hennar.
„Ah,“ sagði sjarmörinn aftur
o.g hmieiglði sig lítilleigia: „Ég sieigi
þá bara eins og maðurinn, það
er af svo miklu að taka, góða
mín.“
„Þið haldið Hjaðniimigavígum-
um áfram,“ klökkti drottingar-
móðirin og meinti stjórnmála-
mennirnir.
„Eðli stjórnmálanna, frú Aðal
björig Erna, eir Hjaðinini@avíg,“
sagði digri maðurinn ögn ótta-
lega.
Geir færðist innar á gólfið og
barst þá upp að fólki, sem var
að ræða óhóflegar álögur tann
læfkmia á iðju siínia, en léitiu málið
strax faila niður, þegar það
varð hans vart, og sneri sér að
honum með þeirri blendnu ást-
úð, sem börn gestgjafa gjarnan
mæta af hálfu gieistainma. Einmi
komiu þótti bainm hafia staekikiað.
Önnur vildi, að hann liti inn
upp á kaffi. Eim spáði í hár-
vaxtarlag hans.
Síðan var maturinn til. Móð-
ir hans bað menn að gera sér
að góðu lítilræðið: Kalda rétti á
langborði í borðstofunni.
Myndu svo þjónustur bera inn
ídýfur, sumar af rommi, en sum
ar af rjóma eða hvers konar
kryddii. Fólkið raiðalði sér lítil-
þægt við borðið. Sumir fengu
sér kjúkling, aðrir hangikét,
efða lax, eða róistbiíff, eðia steik
en nokkrir fengu sér sitt lífið
af hverju. Enn voru nokkrir,
sem höfðu maga eins og fuglar
og neyttu ekki þessara rétta,
heldur gogguðu í sig kavíar og
krækling, framandi jarðávöxtu,
í mesta lagi ögn af patíi og
ostflís. Fáeinir voru náttúraðir
mieð þekn emdiemnuim að sieðjiast
af að horfa á aðra borða. Og
hér voru einnig menn, sem
höfðu risið úr engum efnum ut-
an úr dreifbýlinu og ekki
höfðu not fyrir tannaglingur,
en fengu soðningu upp úr potti
frammi í eldhúsi.
Geir fékk sér kjúkling á disk
og fór inn í stofuna aftur. Hann
settist við borð gegnt konu í sæ
grænum kjól. Mjúklát tónlist
barst í þremur víddum um hús-
ið.
„Þetta er anzi skemmtilegur
staður hér að búa,“ sagði kon-
an. Það skrjáfaði næturþýtt í
kjólnum, þegar hún hreyfði sig.
Hár hennar var sítt með ósvikn
um dökkbrúnum lit. Hún borð-
aði án þess að nokkur matur
kæmi á varirnar á henni.
„Stendur ekki særokið yfir hús
ið í norðanátt?" spurði hún.
„Jú,“ svaraði hann, „í mikl-
um rokum rignir meira að segja
fiskum yfir húsið. Eftir óveðr-
ið um daginn voru svalirnar full
ar af fisiki, eiinis ag síldiarþró,
og stærðeflis kolkrabbi var kom
inn á tröppurnar."
„Almáttugur, og hvað gerðuð
þið við hann!“ Hún lagði frá
sér hnífapörin og hallaði sér
aftur brosandi.
„Við létum hann sprauta bíl-
inn fyrir okkur.“
Hún var aftur tekin til við
4 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
12. júlí 1970